Leve Socrates

Er zijn nu eenmaal van die ogenblikken waarop een democratie haar waarheid kruist.

Er zijn nu eenmaal van die ogenblikken waarop een democratie haar waarheid kruist.

Soms kan zo’n moment lang duren, groots en grimmig zijn, zoals de slopende maanden van 1932, toen de Duitse stem weifelde in de keuze voor of tegen Hitler. Andere gaan dan weer onopgemerkt voorbij, banaal en kortstondig als ze zijn. Maar ook zij kunnen ons iets wezenlijks over de democratie vertellen. Tot die laatste categorie behoort de rel rond de (non-)lezing van Benno Barnard.

Was het een banaal voorval, zoals her en der is beweerd? Wellicht. Het optreden van de dichter besliste niet over het lot van onze democratie, zoals de verkiezingen van het jaar 1932 wel degelijk beslisten over dat van de Weimarrepubliek. Maar ondanks z’n vluchtigheid onthulde dit incident iets fundamenteels. Er werd ons een lesje geleerd, dat wij vandaag misschien (aan het) vergeten zijn: in een democratie kan de mening van een enkeling werkelijk opwegen tegen een heel land.

Toen de Founding Fathers op het einde van de 18de eeuw de Amerikaanse democratie organiseerden, waren ze vooral beducht voor de dictatuur van de meerderheid. Ze vulden hun constitutie met ‘checks and balances’ om te verhinderen dat de massa, in het electorale proces, de macht in handen zou geven van lieden die de democratie minachten. Het is de paradox van elke democratie: hoe verhinderen dat het volk zijn eigen onderdrukkers aan de macht brengt? Het antwoord op die vraag is pijnlijk simpel. Dat kun je niet. Een machtsbelust despoot kan liegen dat hij zwart ziet, en zo het volk bedriegen. Maar wee degene die durft te zeggen dat het volk misleid wordt of zichzelf misleidt. Dat het, met andere woorden, lichtzinnig is of dom…

In de geschiedenis van de westerse cultuur bestaat een voorbeeld van zo’n man: Socrates. Op blote voeten liep hij door Athene om zijn medeburgers te confronteren met hun onwetendheid, hun lichtzinnigheid, hun domheid. De Atheense burgerman pikte dat niet. In een berucht proces (een soort volkstribunaal van 500 gezworenen) werd Socrates er van beschuldigd de wetten en goden van het land niet te respecteren, en vervolgens ter dood veroordeeld. Socrates volgde de spelregels niet. Hij moest weg.

Niemand in het Athene van die tijd dacht eraan dat er misschien wat schortte aan het spel. Dat was het ogenblik waarop de Atheense democratie haar waarheid kruiste… en ‘kruisigde’.

De democratische rechtsgang, aan het eind waarvan Socrates een beker dolle kervel wachtte, was een van de voorbeelden die de Founing Fathers voor ogen hadden toen ze hun democratie tegen de dwaling van de massa in bescherming namen. Twee dingen wil de democraat tot elke prijs vermijden: de machtsgreep van een despoot of fanaticus en de dwaling van het volk dat, uitgerekend in democratische tijden, geneigd is iederéén, fanatici inbegrepen, als ‘gelijken’ te behandelen. Barnard is de enkeling die ons herinnert aan die nare, immer sluimerende dwaling van de democratie. Zijn boodschap herinnert ons aan… een mogelijke toekomst. Om die reden is de vrije mening van wie zich fanatiek tegen het fanatisme verzet niet hetzelfde als de vrije mening van de fanaticus.

Socrates was een ‘provocateur’, net als Barnard… Door de eeuwen heen hebben wij, filosofen, geleerd om aan alles te twijfelen. Maar niet in dit geval – nooit. In het gevecht tussen het volk en de despoot, kiezen wij de kant van het volk. In het gevecht tussen het volk en de provocateur, de kant van de provocateur. Voor de Atheense democratie is het net iets te laat om nog ‘Leve Socrates’ te roepen. Daarom, des te meer: Leve Barnard!

Peter De Graeve is filosoof

Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier

Partner Content