Jos Vranckx

‘We gaan gebukt onder de druk om gezond te zijn’

Jos Vranckx journalist en auteur

De preventieve gezondheidszorg wakkert de angstcultuur alleen maar aan. Jos Vranckx vraagt zich af of de overkill aan alarmisme en preventiepolitiek geen schadelijke neveneffecten heeft.

Het is een waarheid als een koe: een ongezonde leefstijl maakt ons minder vitaal en op de duur zelfs ziek. Te weinig lichaamsbeweging moet als gezondheidsrisico niet onderdoen voor roken want kan leiden tot overgewicht, diabetes type 2 en andere chronische ziekten. De toename ervan heeft niet alleen met de vergrijzing te maken, want de actieve bevolking en jongeren worden eveneens getroffen – ook door psychische ziekten die voor 34 procent verantwoordelijk zijn voor invaliditeit. Er waren nog nooit zo veel zieken op het werk als vandaag, de uitbetalingen voor ziekte overtreffen voor het eerst de werkloosheidsuitkeringen.

Het hoeft geen betoog dat die hele evolutie de betaalbaarheid van onze ziekteverzekering onder druk zet, vooral omdat de behandeling van chronische zieken hoofdzakelijk symptomatisch is, niet echt ‘geneest’ maar wel de levensduur verlengt. De uitgaven stijgen sneller dan onze economische groei kan bijbenen.

Ministerie voor Voeding en Gezondheid

Om “de tijdbom te ontmantelen en de zorg toekomstbestendig te maken” is volgens enkele Nederlandse bankiers dringend een apart ministerie voor Voeding en Gezondheid nodig. In Moneytalk pleitte fiscaal advocaat Jan Tuerlinckx voor het gebruik van doelgerichte fiscale maatregelen om mensen tot een meer gezonde levensstijl aan te sporen. En aan de UGent is zopas een leerstoel ‘geluk en gezondheid’ gelanceerd – gefinancierd door een verzekeraar – om te onderzoeken hoe het Bruto Nationaal Geluk op te krikken en zo de bevolking gezonder te maken.

Kinderen en ouders uitleggen dat ze gezonder moeten eten, blijkt nauwelijks te helpen om overgewicht tegen te gaan.

Aan voorstellen en plannen dus geen gebrek. Maar kunnen ze ook echt werken? Volgens professor Stefaan De Henauw volstaan fiscale maatregelen of informatiecampagnes alleszins niet meer. Hij heeft meegewerkt aan de Europese I.Family-studie bij gezinnen met een lage sociaaleconomische status. Kinderen en ouders uitleggen dat ze gezonder moeten eten, blijkt nauwelijks te helpen om overgewicht tegen te gaan. Voorlichtingscampages en individuele begeleiding leiden amper tot gedragsverandering. “De aanpak op individueel en familiaal niveau volstaat niet om het tij te keren. (…) Er is nood aan meer geld voor preventie en de aanpak van overgewicht . (…) We moeten onze maatschappij hertekenen, en ophouden met alle verantwoordelijkheid af te schuiven op het individu. Er is een cultuuromslag nodig, een beetje zoals de strijd tegen de klimaatverandering.”

De maatschappij ‘hertekenen’ is op zich niet moeilijk, maar de praktijk is andere koek. Ongezonde leefgewoonten hangen nauw samen met ons economisch systeem, het consumentisme, de voedingsindustrie. Begin daar eens aan te sleutelen! Los van de vraag of we nog wel kunnen geloven in de politieke ‘maakbaarheid’ van gezondheid.

Rebelleren tegen de ‘betutteling’

De Henauw heeft overschot van gelijk dat er een ruimere visie nodig is dan enkel lineaire maatregelen zoals suiker- of vettaksen om het gedrag bij te sturen. Want de oorzaken liggen volgens hem dieper: stress op het werk én in de vrije tijd, armoede, de invloed van reclame en marketing op kinderen, gebrek aan fietspaden en open ruimte in de steden…

Veel mensen zoeken troost, compensatie of een uitweg in consumptie, niet op basis van rationaliteit maar van emotie.

Eén ongemakkelijke waarheid wordt daarbij meestal over het hoofd gezien, het belang van immateriële factoren: relaties, persoonlijke zingeving. Veel ‘ongezond’ gedrag, waaronder verslavingen en uiteraard zelfmoordneigingen, zijn het gevolg van depressie, eenzaamheid, hopeloosheid, weinig levensvreugde…. De complex geworden familierelaties – één op de drie kinderen woont in twee huizen met alle psychosociale complicaties van dien – en het groeiend aantal eenoudergezinnen zijn hier zeker ook niet vreemd aan. Al die situaties hebben invloed op de persoonlijke veerkracht tegen stress en tegenspoed. De plaats waar je woont en de mensen met wie je samenleeft hebben een veel belangrijker invloed op het immuunsysteem dan onze genen, wist Knack onlangs nog te melden.

Veel mensen zoeken troost, compensatie of een uitweg in consumptie, niet op basis van rationaliteit maar van emotie. Van rationaliteit alleen kan een mens niet leven. Dus ook niet van goedbedoelde overheidscampagnes. Vandaar dat zovelen blijven roken, ondanks de angstaanjagende waarschuwingen. Ze rebelleren tegen de ‘betutteling’ en genieten er onder elkaar zelfs van, zoals je kan ervaren in al die café’s waar ’s avonds de asbakken te voorschijn komen. In extreme vorm kun je die rebellie meemaken in de mistroostige rooklokalen van ziekenhuizen, met groepjes vereenzaamde, gekwetste en fatalistische mensen die een ‘enthousiaste zelfmoord’ – met de sigaret als enig houvast – blijken te verkiezen.

Om de situatie te leren kennen volstaat het dus niet om sociologisch onderzoek te doen en data te verzamelen over geluk en gezondheid, zoals het de bedoeling is van de nieuwe leerstoel aan de UGent. Data en grafieken zijn er trouwens al voldoende verzameld door geluksexpert Leo Bormans en zijn World Book of Happiness en andere publicaties. “Meten is weten’ is bij uitstek een managerscredo, maar meten doet de onmeetbare essentie vergeten”, waarschuwen Nederlandse organisatiesociologen in een recent boek.

Van alle kanten krijgen we te maken met marketingcampagnes die ons bang moeten maken voor het minste risico.

‘Onmeetbaar’ is bijvoorbeeld de impact van het cultureel leefklimaat vandaag, de verharding en polarisering in maatschappelijke relaties, de alarmerende berichtgeving waarmee we voortdurend worden bestookt… “Mensen voelen zich angstiger dan ooit omdat ze het gevoel hebben er alleen voor te staan”, stelt psychiater en specialist angststoornissen Damiaan Denys vast in De Wereld Morgen.

Overdiagnosis

Er gaat bijna geen dag voorbij of we worden om de oren geslagen met wat onze gezondheid en welzijn, en die van onze kinderen, bedreigt – van luchtvervuiling tot plastic in onze mosselen. En we staan er machteloos tegenover, want we kunnen niet zonder te ademen of te eten.

Nog erger is dat veel preventieve gezondheidszorg deze angstcultuur nog aanwakkert. Van alle kanten krijgen we te maken met marketingcampagnes die ons bang moeten maken voor het minste risico. “De angst voor ziekte heeft geleid tot een uit zijn voegen barstende preventie-industrie”, zegt dokter Iona Heath, voormalige voorzitter van het Britse Royal College of General Practitioners en medewerkster van de British Medical Journal. Hetzelfde geldt voor de geestelijke gezondheidszorg. “De marktwerking leidt tot niet bestaande syndromen en symptomen.”, vindt prof. Damiaan Denys. “Psychische problematiek wordt veel te snel vervat in medicalisering en psychiatrie. (… ) Een overregulering die de gezondheidszorg onbetaalbaar dreigt te maken.”

Ook volgens Iona Heath is er een probleem van ‘overdiagnosis’ : spreken van een ziekte zonder dat er symptomen aanwezig zijn. “Men behandelt mensen die niet ziek zijn, enkel en alleen om te voorkomen dat ze ooit wel ziek worden. Dat is gevaarlijk. Zodra je een risico vaststelt, creëer je de behoefte om te handelen. En dat lijkt misschien slim, maar preventieve geneeskunde maakt mensen vaak ziek en ongelukkig. De schade die preventieve behandelingen aanrichten (ze verwijst naar cholesterol, hoge bloeddruk, borstkanker…, JV) is veel groter dan de gezondheidswinst die ze opleveren. (…) We moeten opnieuw trager worden in het labelen van mensen. En hun symptomen pas behandelen wanneer er echt een reden toe is.”

Immunologie

Probleem bij de preventieve gezondheidszorg is volgens de critici de eenzijdige gerichtheid op risicofactoren zonder de psychosociale en immunologische context van het individu. Het trekken van lineaire conclusies (één oorzaak, één gevolg) uit enkelvoudige biomedische vaststellingen is vaak te kort door de bocht.

In plaats van de inflatie aan waarschuwingen en onheilsboodschappen, is er vandaag nood aan een beetje opbeurend tegengewicht.

Men moet dus meer oog hebben voor het geheel. De preventieve gezondheidsinformatie is te veel gericht op risico’s en bedreigingen en te weinig op de positieve factoren die gezondheid en de natuurlijke immuniteit bevorderen. “Onderschat nooit de kracht van het immuunsysteem!” verklaarde professor Michael June onlangs in Leuven naar aanleiding van het eredoctoraat voor zijn baanbrekend werk inzake immuuntherapie tegen kanker, waarvoor hij en zijn collega jarenlang tegen onbegrip en verkettering hebben moeten opboksen.

Omdat emoties het immuunsysteem beïnvloeden, kunnen ze risicofactoren versterken of verminderen. Neem nu de grote boosdoener, overgewicht. Beter een beetje overgewicht dan te mager. Bovendien zouden negatieve gezondheidseffecten van obesitas zelfs ‘gecompenseerd’ kunnen worden door een ontspannen levenswijze – althans volgens een een groot bevolkingsonderzoek in de VS. Daaruit bleek dat zwaarlijvigheid bij Afro-Amerikaanse vrouwen geen invloed heeft op hun levensverwachting, omdat het bij hen sociaal geaccepteerd is. Zij voelen zich goed in hun vel met hun vet, in tegenstelling tot obese blanke vrouwen, die lijden onder sociale stigmatisering. Perceptie heeft volgens epidemioloog Peter Muenning meer negatieve invloed op hun gezondheid dan het lichaamsvet op zich. Beter een positieve dan een stigmatiserende preventiepolitiek tegenover obesitas, is zijn boodschap.

Psychosociale factoren spelen ook voor de preventie van dementie een grotere rol dan altijd gedacht. Dat bleek uit de befaamde Nun Study, bij hoogbejaarde kloosterzusters in de VS. Bij autopsieën na hun overlijden werden bij sommigen amyloïd-strengen aangetroffen in de hersenen. Toch hadden ze bij leven nooit een teken van dementie vertoond. Conclusie van de onderzoekers was dat bepaalde factoren de biologische ‘determinatie’ kunnen doorbreken: een positieve levensvisie, geregelde levenswijze en geestelijke activiteit tot op hoge leeftijd. (Neurale plasticiteit van het brein)

Mensen presteren doorgaans beter als ze bevrijd zijn van de druk, ook de druk om gezond te zijn…

Perceptie, emoties en verwachtingen moeten dus bij elke preventieve gezondheidszorg worden ingecalculeerd. Het via media en reclame systematisch voorspiegelen van het ideaalbeeld van een fitte geest in een perfect lichaam werkt contraproductief, omdat die idealen voor de meesten van ons irreëel en onbereikbaar zijn. Het is één van de redenen waarom zoveel jonge vrouwen zich ongelukkig voelen met hun lichaam, wat hun levenskwaliteit aantast en vaak aanleiding geeft tot eetstoornissen, van anorexia tot het – minder bekende maar meer voorkomende – orthorexia: een obsessie voor zuivere voeding, vanuit de drang om controle te krijgen op het eigen leven.

“We moeten opnieuw leren omgaan met imperfectie, met onze eigen kwetsbaarheid”, raadt dr Heath aan. “Dood en ziekte zijn geen medische mislukkingen. Ze horen bij het leven.”

Gezondheid is meer dan de niet-ziek zijn. “Gezondheid betekent ook: je leven zinvol vinden en een goede band hebben met de mensen rondom jou, ook al heb je een ziekte of handicap. Voor het welzijn van mensen is de kwaliteit van hun relaties veel belangrijker dan de afwezigheid van ziektes. Dat verliezen we uit het oog wanneer we ons blindstaren op preventie.”

Vergeet niet te genieten, want genieten stimuleert de ‘gelukshormonen’ wat op zijn beurt het immuunsysteem versterkt.

Psychiater Damiaan Denys gaat nog verder. Lijden hoort bij het menselijk leven en ik kan mij niet inbeelden dat je productief en creatief kunt zijn zonder te lijden.” (…) “Ik vind de mens volmaakt in zijn onvolmaaktheid. Die onvolmaaktheid is cruciaal. En op het moment dat je dat beseft, dat je maar een klein stukje bent van dat geheel, wordt het ook veel makkelijker jezelf te relativeren.”

Mensen presteren doorgaans beter als ze bevrijd zijn van de druk, ook de druk om gezond te zijn…

*

In plaats van de inflatie aan waarschuwingen en onheilsboodschappen, die op gevoelige zielen een selffulfilling-prophecy- effect hebben, is er vandaag nood aan een beetje opbeurend tegengewicht. Zoals: vergeet niet te genieten, want genieten stimuleert de ‘gelukshormonen’ wat op zijn beurt het immuunsysteem versterkt. We moeten de fundamentalisten van gezonde voeding met een korrel zout nemen, want Hippocrates – de vader van de westerse geneeskunde – wist het al: alles is een kwestie van maat. Te veel water drinken is ook ongezond. Vitamines in hoge dosissen zijn giftig. Het is gezonder smakelijk voedsel en drank te nuttigen dan gezond maar minder aangenaam, aldus nog Hippocrates.

Alleen bij wie geen maat weet te houden, zal wat op zich goed is – zoals wijn – als een vergif gaan werken. Dan is het trouwens ook geen ‘genieten’ meer. Vandaar de boodschap van de Ierse professor James McCormick: “Dokters zouden mensen moeten aanmoedigen om een gematigd hedonistisch leven te leiden, zodat ze ten volle genieten van het enige leven dat ze hebben.”

Als dat geen mooie preventieboodschap is…

Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier

Partner Content