Maarten Boudry

Een muur van non-begrip: psychoanalyse over autisme

Maarten Boudry Wetenschapsfilosoof en auteur

Wetenschapsfilosoof Maarten Boudry fileert de commotie omtrent Le Mur, een documentaire over de psychoanalytische theorievorming en behandeling van autisme, volgens dewelke autisme de keuze van het kind zelf zou zijn. Of nog: een oedipaal drama.

In de Franse documentaire Le Mur uit 2011, die bij onze zuiderburen danige deining veroorzaakte, buigt filmmaakster Sophie Robert zich over de psychoanalytische theorievorming en behandeling van autisme. De prent deed menige wenkbrauwen fronsen, en blijkbaar ook van enkele in beeld gebrachte psychoanalytici, die prompt een rechtszaak aanspanden tegen Robert en een schadevergoeding van 300.000 euro eisten voor laster en eerroof.

De rechter in eerste aanleg stelde de aanklagers deels in het gelijk, na inzage van de ruwe beelden, en verbood elke verdere verspreiding of vertoning. Is Le Mur een sluw aaneen gemonteerd stukje propaganda? Geloven de interviewees, voornamelijk aanhangers van de Franse psychoanalyst Jacques Lacan, echt dat autisme het gevolg is van een intersubjectief conflict of oedipaal drama, zoals de documentaire suggereert, of werd hen woorden in de mond gelegd?

Autisme: oedipaal drama of toch maar complex, aangeboren spectrumstoornis?

Lacanianen schreeuwden moord en brand over ‘doelbewuste manipulatie’, maar bleven opvallend op de vlakte over de vermeende delicten van Sophie Robert. Was dat arrest misschien een lege doos? Twee jaar na het verbod, in januari 20144, haalde Sophie Robert alsnog gelijk bij het hof van beroep in Douai: de censuur werd opgeheven en de drie psychoanalytici moeten een fikse schadevergoeding betalen aan Robert. Heeft het vrije woord gezegevierd, zoals Le Monde schreef?

Propaganda?

De vrijheid van meningsuiting is een laatste greppel om ook de meest schokkende, kwetsende of verontrustende meningen te beschermen. Aan zo’n zwaar geschut heeft Le Mur geen behoefte. Nadat ik de documentaire aandachtig had bekeken, en het vonnis van de rechter in eerste aanleg doorgenomen, kon ik zelf geen enkel element ontwaren waarbij de filmmaakster deontologisch uit de bocht is gegaan. Le Mur bevat omstandige gesprekken met diverse psychoanalytici, met ononderbroken fragmenten van soms een minuut lang. Natuurlijk werden er uitspraken gemonteerd. Een prent van zeven uur zou geen interessante cinema opleveren. Wie ‘propaganda’ schreeuwt van zodra een filmmaker de montageschaar bovenhaalt, moet dringend eens een paar uur op YouTube grasduinen, pakweg met de trefwoorden ‘9/11’ en ‘Truth’. Zelfs indien Le Mur Leni Riefenstahl naar de kroon had gestoken, zou censuur niet wenselijk zijn. De ‘slachtoffers’ van vermeende laster moeten dan eerst zelf alle middelen van weerwoord uitputten, bijvoorbeeld middels een opiniestuk of een beeldcommentaar. Daar hebben ze geen enkele poging toe ondernomen.

De school van Lacan lijkt op een sekte

Hoe komt het dat deze kritische film zoveel stof doet opwaaien? De psychoanalytische school van Jacques Lacan, al decennialang dominant in Frankrijk, vertoont sterke gelijkenissen met een sekte. Samen met Argentinië is Frankrijk één van de laatste bolwerken van Sigmund Freuds gedachtegoed, of toch wat ervan overblijft nadat het door de linguïstische en structuralistische mangels van Jacques Lacan is gehaald.

De theorieën van Lacan vormen een gesloten totaalsysteem, dat niet alleen de structuur van geestesziekten omvat, maar zich uitstrekt tot de ontwikkeling van de menselijke geest, de verhouding tussen taal en subject, de structuur van het verlangen en de verbeelding, en het statuut van wetenschap en andere discoursvormen. Een heilsleer als die van Lacan, veeleer metafysica dan psychologie, staat haaks op een wetenschappelijke benadering van de menselijke geest. Geen wonder dat Lacanianen zich hooghartig afwenden van voortschrijdend inzicht in de psychologie, of enkel dédain opbrengen voor effectonderzoeken naar psychotherapie. Net zoals andere gesloten denksystemen, is het Lacanisme uitgerust met een resem immunisatiestrategieën: methodes om externe kritiek te ontlopen of ondergraven. De psychoanalyse hoeft enkel aan zichzelf verantwoording af te leggen, zo menen Lacanianen. Eerder dan dat wetenschap haar kritisch kan evalueren, wil het Lacanisme zichzelf opwerpen als waakhond van de wetenschap, die het sciëntistisch ‘meesterdiscours’ bevraagt, haar relatie tot de ‘grote Ander’ en het ‘objet petit a‘ blootlegt, en haar reductionistische pretenties aan de kaak stelt.

‘Relatie tussen moeder en kind is intrinsiek incestues’

Welke spinsels zo’n betekenismachine produceert, geolied door een vocabularium zo glibberig dat niemand er vat op krijgt, blijkt op onthutsende wijze uit de uitspraken van de hoofdpersonages in Le Mur. Autisme zou de keuze van het kind zelf zijn, een oedipaal drama bij de toetreding tot de talige orde. De Belgische psychoanalyticus Alexandre Stevens, directeur van het kinderpsychiatrisch centrum Le Courtil en één van de aanklagers, beweert voor de camera dat de Vader de taak heeft om tussenbeide te komen in de relatie Moeder-kind, teneinde de seksuele fusie van beide te ‘verbieden’. Die relatie, zo beamen verschillende collega’s in Le Mur, is immers intrinsiek incestueus. Elders klinkt het dat alle moeders een periode van ‘maternale gekte’ doormaken. Dat autisme een ‘weigering’ inhoudt van het kind om tot de Symbolische orde toe te treden.

Bij sommigen wordt het nog bonter: de placenta zou tijdens de zwangerschap fungeren als een psychische bemiddelaar tussen de moordlustige verlangens van moeder en kind; de psychologische effecten van vader-dochter incest zouden nog wel meevallen. Klap op de vuurpijl is een hallucinante scène met een pluchen krokodil, waarmee autistische kinderen Lacans theorie over de kinderverslindende moeder en het incestverbod van de vader veruitwendigen.

Ver weg van de Lacaniaanse speculaties, hebben neurologen en cognitieve psychologen ondertussen wetenschappelijk onderzoek verricht naar de wortels van autisme. De aandoening heeft een sterke aangeboren component, maar de genetische boosdoeners zijn nog onvoldoende in kaart gebracht. De laatste editie van de DSM beschrijft autisme als een spectrum van verwante stoornissen, vermoedelijk met verschillende onderliggende oorzaken. Los van de vraag naar de etiologie van autisme, blijkt cognitieve gedragstherapie het meest aangewezen om de sociale en cognitieve vaardigheden en taalverwerving van autistische kinderen te stimuleren.

Lacanianen koesteren grote argwaan bij een dergelijke ‘symptoombestrijding’. De mens kan immers niet genezen van zijn condition humaine, aldus het Parijse orakel. Geestesziekten zijn niets meer dan de zichtbare uitingen van de manier waarop onze geest met de Symbolische orde is verknoopt (bemerk de metafysische hoofdletters). Aan ons mens-zijn zijn we allemaal ziek, elk op onze eigen manier, en aan onze symptomen valt niet te ontkomen (ik bespaar u de Lacaniaanse pseudo-mathematische formules). De Lacaniaanse therapie geneest het subject enkel van haar verlangen om te genezen. Autisme is een onbewuste ‘keuze’ van het Subject, waarmee het zich tot de taal en de Reële orde verhoudt.

Warm aanbevolen zelfincriminatie

Graag hadden we geloofd dat Sophie Robert al deze onzin zelf had ‘verzonnen’, maar helaas. Los van de montage-ingrepen, blijft Le Mur een onversneden staaltje van onwillekeurige zelfincriminatie, dat ik warm kan aanbevelen. Gelukkig zijn de misnoegde psychoanalytici, die aanstuurden op de censuur van hun eigen enormiteiten, ten prooi gevallen aan het Streisand-effect: elke poging om informatie van het internet te wissen, veroorzaakt een aanzuigeffect, met nog ruimere verspreiding tot gevolg. Daar ben ik in dit geval niet rouwig om.

Dit stuk verscheen eerder bij MediQuality, een gesloten website voor erkende artsen.

Bekijk de documentaire Le Mur online

Referenties:

Buekens, F. & Boudry, M. (in press) The Dark Side of the Loon. Explaining The Temptations of Obscurantism. Theoria.

Buekens, F. 2006. Jacques Lacan: Proefvlucht in Het Luchtledige. Leuven: Acco.

Boudry, M. (2011) Pseudowetenschap aan de universiteit. De Standaard (13 december 2011)

Crews, F. C. 1998. Unauthorized Freud: Doubters Confront a Legend: Viking.

Meyer, C. 2005. Le Livre Noir De La Psychanalyse. Paris: Les Arènes.

Van Rillaer, J. 1980. Les Illusions De La Psychanalyse. Bruxelles: Mardaga.

Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier

Partner Content