Blozende wangen en knikkende knieën: verlegenheid roept zelden positieve connotaties op. En toch zou het ook voordelen kunnen hebben. De drang om te creëren, bijvoorbeeld. Of minder kans om opgepeuzeld te worden.
‘Shyness is nice, and shyness can stop you from doing all the things in life you’d like to.’ Met zijn liedje Ask legde The Smiths-voorman Morrissey meteen alle dubbelzinnigheden over verlegenheden bloot. Het kan best lief en aantrekkelijk zijn, iemand die begint te blozen als je naar hem of haar glimlacht. Maar het legt je toch ook veel in de weg. Morrissey, die zich in een ander nummer ‘de zoon en erfgenaam van een crimineel ordinaire verlegenheid’ noemde, heeft het er nochtans ver mee geschopt. Net als Charles Darwin (die naar eigen zeggen ‘geen sociale verfijning’ had), Keira Knightley, Agatha Christie, Charles de Gaulle en een legertje andere verlegen beroemdheden. Ze komen allemaal aan bod in het boek Shrinking Violets van de Britse cultuurhistoricus Joe Moran. Ook hij is bijzonder verlegen, en met zijn boek heeft hij een soort atlas en geschiedenis van deze emotie geschetst. Zo vertelt hij onder meer het verhaal van de negentiende-eeuwse vijfde hertog van Portland, die zijn medewerkers op het hart drukte om hem altijd te negeren, alsof hij een boom was. En de Britse schrijfster Emily Dickinson wilde alleen met gasten praten als die zich in een aanpalende kamer bevonden.
De verlegen mensen die de revue passeren, waren stuk voor stuk artistiek en/of succesvol. Nochtans wil Moran naar eigen zeggen geen lofzang op de verlegenheid afsteken. Stille waters zijn geen garantie voor diepe gronden. Of toch? In een interview met de BBC durft Moran voorzichtig een link te leggen met creativiteit. ‘Verlegen mensen zijn zich misschien nog beter bewust van de imperfecties van taal.’ Daardoor zouden zij sneller de drang voelen om na een gesprek na te denken over hun woorden. ‘Veel van de literatuur en kunst die ik bespreek in het boek komt voort uit het gevoel dat contact tussen mensen faalt.’
Neurotisch spectrum
Sociaal psycholoog Alain Van Hiel (UGent) zucht als we hem die stelling voorleggen. ‘Heel overtuigend vind ik dat toch niet. Zeker omdat het artistieke en de fantasie veeleer gekoppeld worden aan open persoonlijkheden, terwijl verlegenheid – net als angst – eerder in het neurotische spectrum zit. Dat wil niet zeggen dat er geen verlegen kunstenaars zouden bestaan, maar ik kan u even snel tien voorbeelden geven van heel open en extraverte exemplaren. Verlegenheid lijkt me zeker niet de motor van artistieke expressie.’ Meer nog: verlegen mensen hebben vaak extra veel aandacht voor zichzelf, en dat maakt mensen net ongelukkig, weet Van Hiel. ‘Daarover is ooit een boeiend onderzoek gevoerd. Enkele psychologen hebben het werk van achttien dichters vergeleken: negen van hen hadden zelfmoord gepleegd, de rest had geen suïcidale neigingen. Wat bleek? De suïcidale dichters gebruikten in hun (late) werk veel vaker de woorden “ik” en “mij”, terwijl hun niet-suïcidale collega’s het vaker over “we” en “wij” hadden.’
En toch is het een emotie die al eeuwenlang bestaat en die ook in selfie-tijden niet meteen lijkt te verdwijnen. Voer voor evolutionair biologen, denken we dan. Maar ook professor Mark Nelissen, evolutie- en gedragsbioloog (UAntwerpen), kan geen eenduidige antwoorden geven. ‘Het is moeilijk om verlegenheid evolutionair te kaderen, omdat we niet zo goed weten wat het precies is. In mijn boek De breinmachine omschrijf ik het als “een afgezwakte vorm van schaamte”. De evolutionaire voordelen van schaamte zijn bekend: als we iets doen wat niet bij de regels van onze groep past, doet dat pijn. Daarom proberen we ons gedrag aan te passen, wat ons weer vooruithelpt. Verlegen mensen hebben meer de neiging om zich terug te trekken, wat natuurlijk ook voordelig kan zijn: als je geen risico’s neemt – en op een receptie bijvoorbeeld niemand aanspreekt – kun je alvast niet aan status verliezen.’ Ook bij verschillende diersoorten onderscheiden biologen trouwens “verlegen” versus “dappere” exemplaren. ‘De dappere dieren hebben meer kans op voedsel, de verlegen of teruggetrokken dieren hebben minder kans om opgepeuzeld te worden. En ja, dat heeft allebei zijn voordelen.’
DOOR STEFANIE VAN DEN BROECK, ILLUSTRATIE BART SCHOOFS
Schrijfster Emily Dickinson wilde alleen met gasten praten als ze zich in een aanpalende kamer bevonden.
