Zuid-Nederlandse miniatuurkunst

Anne As-Vijvers en Anne Korteweg

De mooiste verluchte handschriften in Nederlands bezit

WBooks, Zwolle 2018

384 blz., ? 39,95 ISBN 978 94 625 8249 1

Het produceren van manuscripten – mooi ingebonden handgeschreven kopieën van oudere religieuze werken of kronieken – was een luxenijverheid die in het middeleeuwse graafschap Vlaanderen hoge toppen scheerde. Een verlucht manuscript – met vergulde initiaalletters maar eventueel ook met (afzonderlijk te bestellen) miniatuurschilderijtjes – was een statussymbool. Rijke handelaars, geestelijken en de relaties met het Bourgondische hof waren de doelgroep om dit ambacht te laten excelleren. Waren de teksten kopieën, de illustraties maakten het verschil. Die toonden Bijbeltaferelen, mythologische figuren, belangrijke heersers en taferelen uit het gewone leven of heroïsche gevechtsscènes. Ook in de eerste decennia van de boekdrukkunst werden handschriften gekopieerd en verlucht. Dat was toen pas écht een uiting van rijkdom. De meeste producenten – meesters – van deze handschriften zijn onbekend. Dat geldt ook voor de dikwijls vrouwelijke artiesten die aan de miniatuurschilderijtjes werkten.

Door handel, diplomatie en oorlog kwamen veel van deze manuscripten buiten Vlaanderen terecht, en zijn nu wereldwijd een gewild verzamelobject. Onovertroffen topstukken uit de Lage Landen bevinden zich in het Amerikaanse J. Paul Getty Museum zoals het uit ca. 1470 door Lieven van Lathem verluchte gebedenboek van hertog Karel de Stoute (p. 137) of de Visioenen van Tondalus door Simon Marmion voor Margaretha van York uit 1475. De Bibliothèque Nationale de France bezit eveneens een uitzonderlijke collectie, veelal uit de bibliotheek van de Brugse familie Gruuthuse. Buiten Parijs zijn nog enkele Gruuthuse manuscripten bewaard zoals delen van de Croniques d’Engleterre (pp. 176-177) in Den Haag.

Sint Jacobus redt een schip op de Schelde voor Antwerpen. (Museum Meermanno, Den Haag)
Sint Jacobus redt een schip op de Schelde voor Antwerpen. (Museum Meermanno, Den Haag)

De Koninklijke Bibliotheek in Nederland bezit een uitmuntende collectie manuscripten die in de Zuidelijke Nederlanden werden geproduceerd. Een aantal behoorde tot de bibliotheek van Philips van Kleef, heer van Ravenstein (pp. 202-211). De handschriftenverzameling van de KB heeft niet alleen vervaardigde boeken uit Vlaanderen (Brugge en Gent) maar ook uit Brabant (Antwerpen), Henegouwen (Doornik) en zelfs Valenciennes (graafschap Henegouwen, nu Frankrijk). Deze publicatie geeft een ruim beeld van het boekambacht, de thema’s, de verluchtingsateliers en de opdrachtgevers. Het is een welkome aanvulling op het werk van Maurits Smeyers uit 1998. De negentig behandelde manuscripten worden uitgebreid beschreven met veel aandacht voor alle kunsthistorische aspecten. Het 250-tal afbeeldingen in kleur – die anders opgeborgen blijven om (licht)schade te voorkomen – kunnen via deze publicatie rustig gesavoureerd worden.

Partner Content