Sarah Bernhardt La Diva

Excentriekelinge, overlevingskunstenares, reclamepionierster: de grote Sarah Bernhardt beheerste ook buiten het theater haar rollen. Haar weg naar wereldfaam was zo bizar, dat hij aan het ongelooflijke grenst.

Als dit verhaal uit de pen van een tekstschrijver uit Hollywood was gevloeid hadden critici er de vloer mee aangeveegd: wat een melodramatische draak. Zo’n vrouw en zo’n biografie? Bestaat niet! Inderdaad, het leven van Sarah Bernhardt en dat van haar Joodse voorouders is zo heftig, zo extreem, bizar en dramatisch, dat het in de waarste zin van het woord ongeloofwaardig lijkt. Ze was niet alleen een uitzinnig bejubelde actrice en een grandioze diva, ze was ook de dochter van een maîtresse, geliefde van keizers en kunstenaars, eigenaresse van een privé-dierentuin, gevoelsmens én zakenvrouw. O ja, ze poseerde ook graag in een doodskist.

Om kort te gaan: Sarah Bernhardt was een genie van de zelfenscenering. Goed voor de kunst, slecht voor wie haar leven probeert te reconstrueren. Het begint al met haar geboortejaar, 1844. Zoals zovele ‘feiten’ uit haar leven is dit jaartal niet meer dan het meest waarschijnlijke. Ook wie Sarahs vader was, is niet zeker. Haar moeder Youle (Julie) had zich in de betere Parijse kringen als courtisane een goede positie verworven en het al een stuk verder geschopt dan haar vader, de beruchte Moritz Baruch Bernard, zich noemende ‘hofgezichtskundige’, ca. 1786 geboren te Rotterdam, maar als staarsteker van dubieus allooi overal in Europa de jaarmarkten onveilig makend. Sarah was een ongewenst en ongeliefd kind. Als ze drie is, stalt haar moeder haar bij een Bretons boerengezin, als ze zeven is, komt ze in een internaat. Daar trekt ze, net als later op de nonnenschool waar haar veronderstelde vader hertog Charles de Morny (een halfbroer van keizer Napoleon III) haar naar toe stuurt, de aandacht met haar woede-uitbarstingen en theatrale manier van doen, ook al valt er nog geen toneel te bekennen.

Als jong meisje wil ze non worden, maar haar vader stuurt haar naar het toneel

Na haar doop in 1856 stort ze zich met het haar eigen fanatieke ijver op het christelijke geloof en besluit non te worden. Daar denken haar moeder en (mogelijke) vader De Morny anders over. Voor de hertog is niet het klooster, maar het Parijse conservatorium (en dus het theater) de geëigende kweekplaats voor de vijftienjarige. Sarah sleept inderdaad als een van de weinigen onder de honderden kandidaten een plaatsje in de wacht, maar daar zal het feit dat ze van de hertog een niet mis te verstane ‘aanbeveling’ meekreeg niet vreemd aan zijn.

Ook al viert ze geen grote successen, Sarah is een ijverige leerlinge en nog voor ze meerderjarig is, krijgt ze een aanstelling bij de Comédie-Française. Hier forceert ze op een geheel eigen manier haar doorbraak: na een ruzie met een van de grote comédiennes van het gezelschap verscheurt ze dramatisch haar contract en stormt het theater uit. Het schandaal maakt haar beroemd: ‘Het was de eerste marketing-stunt uit haar loopbaan, de eerste van vele.’ Het talent om elk schandaal, elke tegenslag in een triomf om te smeden zal Bernhardt haar leven lang niet verlaten.

Haar liefdesleven staat er intussen al veel florissanter voor. Ze laat zich daar een aantal voorname heren onderhouden. Zij zijn het ook die een bijzondere wens van haar vervullen en een doodskist voor haar kopen. Het ding zal haar later op al haar reizen begeleiden en dient ook publiciteitsdoelen. Ze laat zich erin fotograferen, maar uiteindelijk ook begraven.

In 1864, op twintigjarige leeft ijd, brengt ze haar zoon Maurice ter wereld. Als vader wordt de Belgische vorst De Ligne genoemd. Verder gaat de gelijkenis met haar moeder niet, want Sarah is een toegewijde moeder en verafgoodt haar zoon. Publiekelijk mag ze zich als egocentrische diva manifesteren, familie en vrienden roemen haar warme gevoelens en generositeit. Omwille van Maurice geeft ze het maitressenbestaan op, zoekt en krijgt – natuurlijk – een engagement aan het beroemde Odéon Theater.

In de oorlog verpleegt ze gewonden – en wordt tot idool van de Franse natie

Langzaam maar zeker klimt Sarah Bernhardt op tot Grande Diva. Ze heeft een fragiel postuur, meet nauwelijks 160 centimeter en toch fascineert ze met haar verbazingwekkende podiumpresentie het Parijse publiek. Het acteursvak heeft ze met veel ambitie en discipline geleerd, ze weet zich bevallig te bewegen, indruk te maken en de aandacht te vangen – zowel in het theater als daarbuiten. De lijst van haar aanbidders en aimants bevat namen uit de hoogste kringen, zelfs van Napoleon III en de Engelse kroonprins.

Voor haar toneelcarrière betekent de Frans-Duitse oorlog van 1870/71 een abrupte onderbreking, maar toch rijst haar ster in deze jaren alleen maar verder. In de nood wordt ze van beroemd toneelspeelster een nationaal idool. Nadat ze haar gezin in Nederland in veiligheid gebracht heeft, keert ze direct terug naar Parijs. Ze verandert het stilgelegde Odéon op eigen houtje in een lazaret, maakt handig gebruik van haar netwerk om levensmiddelen en kleding in te zamelen en verpleegt de gewonden met een tomeloze ijver, tot ze zelf vel over been is. Met deze zelfopoffering verwerft ze na de ineenstorting van het keizerrijk een unieke status in het publieke leven van Frankrijk. Ook de zeventigjarige schrijver Victor Hugo, die nu uit ballingschap terugkeert, eert de 27-jarige – en valt natuurlijk als een blok voor haar.

In 1880 speelt ze voor het eerst de titeltrol in La Dame aux camélias van Alexandre Dumas fils. Het wordt de rol van haar leven. Elk jaar speelt ze het stuk in een gratis voorstelling in Parijs en als er in 1911 een stomme film van gemaakt wordt, speelt zij de hoofdrol. Het Jugendstilaffiche dat haar minnaar Alfons Mucha in 1896 voor het stuk ontwerpt wordt legendarisch (zie afbeelding).

Fanartikelen te kust en te keur: in de VS pioniert ze in de merchandising

Sarah heeft zelf trouwens succes als beeldhouwster, schilderes en schrijfster. Ze lijkt in kunstenaarskringen in haar element. Ze draagt niet eenvoudigweg kleding – zij schept die, zoals haar beroemde hoed-met-opgezette-vleermuis. En ze houdt er haar eigen dierentuin op na, die ze voor haar Engelse tournee van 1880 met een luipaard en enkele wolfshonden uitbreidt. Als haar boa zich aan sofakussens vergrijpt, schiet ze het dier eigenhandig dood.

In 1880 zet de diva ten slotte voet aan wal in New York. Haar eerste Amerikaanse tournee voert haar naar 52 steden en brengt de massa in verrukking. Ze is overal waar ze optreedt vooral een fenomeen en de verwachtingen werden lang voor ze arriveerde door een enorme reclamemachinerie gevoed. Een Lucky Luke-stripboek uit 1982 geeft een heel vermakelijk, zij het vrij geïnterpreteerd kijkje achter de schermen van deze PR-campagne.

Als ‘zakenvrouw op zakenreis’ (de woorden van haar boekhouder) wist Sarah Bernhardt zich uitstekend te verkopen. In de Nieuwe Wereld pioniert ze zelfs in de merchandising. Je kunt er Sarah Bernhardt-hoeden kopen, maar ook parfum, confiserie, sigaren en kledingsstukken dragen haar naam. De tournee wordt een triomftocht, die zich in Europa uitstekend laat voortzetten. Hier kloppen de groten der aarde met de duurste cadeaus bij haar aan.

Maar Sarahs privé-leven gaat niet over rozen. Schandalen, ruzies en intriges zouden haar toch geleerd moeten hebben weg te blijven bij een egomaan als de Griekse aristocraat Aristides Damala, ‘de grootste vergissing in Sarahs leven’, zoals haar biograaf Robert Gottlieb schrijft. Maar nee, ze trouwt hals over kop met hem. Hij bedriegt haar en vernedert haar publiekelijk, verbrast haar geld en bezwijkt uiteindelijk op 34-jarige leeftijd aan zijn morfinisme.

Nu blijkt Sarah Bernhardt ook een overlevenskunstenares te zijn. Midden jaren tachtig van de 19de eeuw is ze al weer op wereldtournee, van Argentinië tot Australië. Ze heeft een zwak voor de VS en toert er in totaal negen keer, in 1916 als 73-jarige voor het laatst. Ze heeft dan al haar rechterbeen verloren – na een val op toneel heeft ze zo vaak hevige pijnen, dat ze in 1915 voor een amputatie kiest. Pragmatisch als altijd wil ze van geen medelijden weten en geeft te kennen dat ze zich haar goede humeur niet laat afnemen. Natuurlijk blijft ze toneelspelen. Krukken zijn geen optie, over haar prothese is ze niet tevreden en dus laat ze zich in een draagstoel vervoeren.

Als de Grande Dame van het theater in 1923 overlijdt, wordt ze opgebaard in de doodskist die ze al zoveel eerder had laten maken. Drie dagen lang bewijzen duizenden rouwenden haar de laatste eer.