Hoe wordt iemand shogun?

Een allesbeslissende zeeslag leidde tot een breuk in de Japanse geschiedenis: de Taira-clan dolf het onderspit en de tijd van de samoerai was aangebroken.

Zo ver was het dus gekomen: Taira Munemori kon de overmacht aan vijandelijke schepen nauwelijks overzien toen hij in de Straat van Shimonoseki, tussen de Japanse hoofdeilanden Honshu en Kyushu, besloot de strijd aan te gaan. Met zijn vijfh onderd schepen had hij de ongeveer 850 schepen tellende vloot onder opperbevel van Minamoto Yoshitsune beter uit de weg kunnen gaan, maar zijn eergevoel verbood hem dat.

De elementen ondersteunen de Minamoto-vloot

De leider van de Taira-clan bediende zich die ochtend handig van de vloed om zijn schepen toch een tactisch voordeel te geven: met de hulp van een westelijke stroming begon hij zijn tegenstander in de tang te nemen, om die van een afstand van 300 meter door zijn boogschutters te laten bestoken. Lang golfde de strijd op en neer, maar toen beslisten de elementen over het lot van de Taira-clan. De sinds acht uur vroeg aanhoudende vloed verloor in de loop van de ochtend geleidelijk aan kracht en veranderde ook van richting. Dat verschafte de vloot van Minamoto bewegingsvrijheid en zo kon deze het Taira-vlaggenschip, met kind-keizer Antoku en zijn gevolg aan boord, in het nauw brengen.

Met een ophanden zijn ontering voor ogen sprong de keizerin-moeder met haar kleinzoon Antoku in de armen in de woelige zee om zo aan gevangenschap te ontkomen. Honderden Taira-krijgers volgden, nu een nederlaag onafwendbaar was, haar voorbeeld, allen bedacht op een eervolle dood. In hun zware wapenrusting gingen ze snel kopje onder. Alleen Taira Munemori werd belet zelfmoord te plegen, uit het water getrokken en later door de overwinnaars terechtgesteld.

Eén land, twee heersers: de tenno in Kyoto en de shogun in Kamakura

De overwinning van de Minamoto in de zeeslag van Dannoura maakte op 25 april 1185 een einde aan de worsteling tussen beide aanzienlijke families van krijgslieden. Vijf jaar lang hadden ze in de zogeheten Gempei-oorlog verbitterd om de macht aan het keizerlijk hof gevochten. Daarna was Japan onherkenbaar veranderd: het zwaartepunt van de macht verschoof van het keizerlijk hof in Kyoto naar het shogunaat, een militaire regering die de overwinnaars in Kamakura, ver naar het oosten, opzetten – op meer dan vierhonderd kilometer van de keizerstad. Het betekende een duaal stelsel, waarin de macht gedeeld werd tussen keizerlijk hof en het shogunaat, dat door de ridderkaste der samoerai gedragen werd. Dit stelsel zou tot in de Nieuwe Tijd het aanzien van Japan bepalen.

De omwenteling was voorafgegaan door een lange periode van tanend keizerlijk gezag, wat de opkomst van krijgshaftige families in de provincies begunstigde. Zij konden zich niet laten voorstaan op goede connecties met het hof, maar wel op hun rijke grondbezit en hun huismacht van loyale samoerai. Hun invloed groeide naarmate zij hun militaire macht ter beschikking stelden aan de telkens wisselende, rivaliserende facties aan het hof. Vanaf het midden van de 11de eeuw was er vaak meer dan één heerser. Om zich aan de invloed van de machtige partijen aan het hof te onttrekken, deed de ene na de andere keizer (tenno), afstand van de troon, trok zich terug in een klooster of een privé-domein en bestuurde van daaruit het land, terwijl de officiële bekleder van de keizerlijke waardigheid door een regent gemuilkorfd werd.

En dus waren er vaak concurrerende machthebbers, die zich niet alleen van de keizerlijke garde, maar ook van steun uit de provincies bedienden om hun doel met geweld te bereiken. De hofadel haalde weliswaar de neus op voor de samoerai van het platteland, die als ruw, wreed en onbehouwen te boek stond, maar het pokeren om de macht was allengs niet meer zonder steun van de krijgerskaste vol te houden. In 1156 weet ‘keizer-monnik’ Go-Shirakawa dan ook geen ander middel dan de leiders van de twee machtigste clans, die van de Taira en de Minamoto, te hulp te roepen om zich van een gehate regent te ontdoen.

Het gevolg was dat Taira Kiyomori het in hofk ringen voor het zeggen kreeg. Hij bezorgde niet alleen familieleden allerlei sleutelposities in hoofdstad en provincie, maar wist ook groot economisch voordeel uit zijn positie te halen. Hij controleerde dertig provincies en meer dan vijfh onderd leengoederen in heel Japan, verdiende aan de handel met China en verzekerde zich van steun door schenking van landgoederen en ambten aan getrouwen. In 1167 formaliseerde het hof zijn positie door hem tot keizerlijk raadsheer en Eerste Minister te benoemen. De volgende geslaagde zet van Kiyomori was zijn dochter Tokuko in de keizerlijke familie in te laten trouwen. Maar zijn poging om de regerend keizer ten gunste van zijn pas twaalfj arige kleinzoon Antoku af te zetten stuitte op de weerstand van oud-keizer Go-Shirakawa, maar vooral van de Minamoto-clan. Die had nog een oude rekening met de Taira te vereffenen, aangezien Kiyomori in 1160 hun leider en diens twee oudste zoons had laten vermoorden. In 1180 stelt de derde zoon, Minamoto Yoritomo, zich aan het hoofd van de oppositie tegen de Taira.

Zonder ‘patriarch’ gaat het bergaf met de Taira-clan

Deze Yoritomo was opgegroeid in een verbanningsoord, ver van het keizerlijke hof en beschikte aanvankelijk niet over machtige volgelingen en nauwelijks over troepen (een kleine strijdmacht van ongeveer 300 man). Maar daar kwam spoedig verandering in. Hij richtte zijn hoofdkwartier in Kamakura in en werkte zich van daaruit op tot gouverneur van Oost-Japan. Hij garandeerde alle landheren bezits- en andere rechten, zolang ze hem militair ondersteunden, waardoor zijn leger grote toeloop kreeg.

Na de dood van Kiyomori in 1181 ontbrak het de tegenpartij aan een echte leider, wat Yoritomo wist uit te buiten. Telkens weer toonde hij zich een begenadigd tacticus. Bovendien verzekerde hij zich bij oud-keizer Go-Shirakawa van een decreet dat hem verregaande volmachten tot herstel van de vrede schonk. De facto erkende de keizer daarmee de onafh ankelijkheid van het Minamoto-regime in Oost-Japan. In april 1185 volgde Yoritomo’s militaire overwinning op de vijand in de zeeslag van Dannoura – dankzij de steun van zijn geniale halfb roer Yoshitsune. Die kreeg echter stank voor dank, want Yoritomo dreef hem in de dood, uit angst voor het charisma en de populariteit van zijn halfb roer.

Hierna was Yoritomo’s positie onaantastbaar. Het hof benoemde hem tot hoogste militair gouverneur van heel Japan en verleende hem de titel van shogun (letterlijk: grote generaal ter verdrijving van de barbaren). Dat gaf hem de mogelijkheid overal in te grijpen waar vrede en orde dat vereisten. Zijn kasteel in Kamakura, ongeveer vijftig kilometer van Tokio, bouwde hij uit tot een nieuw bestuurscentrum, dat men onder toespeling op zijn legerherkomst bakufu (‘regering in de tent’) noemde. Om zijn greep op de provincies te behouden riep hij twee nieuwe functies in het leven: die van militair gouverneur (shugo) en die van opzichter van de domeinen (jito). Zo was hij in staat het staatsgezag tot in de kleinste leengoederen uit te oefenen, eens te meer doordat hij deze posten met zijn trouwste vazallen bezette. Het maakte van de samoerai de meest geprivilegieerde stand. De hovelingen aanvaardden de nieuwe orde, omdat aan hun status formeel niets veranderde en ook hun inkomstenbronnen onaangetast bleven. Voortaan deelden tenno en shogun de macht. Daarmee lag het Japanse staatsbestel voor de komende zevenhonderd jaar vast.

De clan der verliezers

De Taira waren verwant met het Japanse keizerhuis en hadden onder ‘patriarch’ Taira Kiyomori zo goed als alle regeringsfuncties in handen. Met diens kleinzoon Antoku als marionettenkeizer zou deze invloed geformaliseerd zijn, maar de nederlaag bij Dannoura voorkwam dat.

Het huis der overwinnaars

Na de gewelddadige dood van clanleider Minamoto Yoshitomo en zijn tweede oudste zonen wierp Minamoto Yoritomo zich op als aanvoerder van het verzet tegen de Taira. Na die uitgeschakeld te hebben stelde hij het shogunaat in, een tweede bestuursvorm, parallel aan de keizerlijke.