De geboorte van de Noordzee Het verzonken paradijs

Kustlijn omstreeks 16.000 v. Chr.

Daar waar later de Noordzee ontstond, strekte zich ooit het aantrekkelijkste leefgebied van Noord-Europa uit – tot in het Mesolithicum, toen de jager-verzamelaars in het gebied met klimaatverandering en een stijgende zeespiegel te maken kregen.

Begin vorig jaar kwamen Deense en Nederlandse elektriciteitsbedrijven met een schijnbaar absurd plan: ze willen een kunstmatig eiland in de Noordzee opwerpen, om de exploitatie van de offshore-windparken te vergemakkelijken. Maar het idee is minder buitenissig dan het lijkt. Tussen Engeland en Denemarken bevindt zich de Doggersbank. De zee is hier maar tussen de vijftig en dertig meter diep, op sommige plaatsen zelfs maar vijftien meter. Het project is echter omstreden. Natuurorganisaties vrezen voor het leefgebied van de bruinvis en andere bedreigde dier- en plantensoorten. Daarnaast bergt de zeebodem hier ook een prehistorische schat: het zogeheten Doggerland.

Waar zich tegenwoordig de watervlaktes van de zuidelijk Noordzee uitstrekken, lagen ooit rijke, zacht glooiende graslanden, waar de mensen jacht maakten op herten en elanden, die in grote kuddes rondtrokken. Rivieren en meren leverden vis in overvloed, in het struikgewas rijpten bessen en hazelnoten. De temperatuur was een paar graden hoger dan tegenwoordig en de streek was een paradijs voor duizenden jager-verzamelaars, of, om met archeoloog Vincent Gaffney van de Universiteit Bradford in Engeland te spreken: ‘het meest voor bewoning geschikte stuk Noord-Europa’. Maar 7500 jaar geleden verzonk Doggerland.

Eerst besloop de zee Doggerland, toen verzwolg zij alles

De ondergang voltrok zich eerst sluipenderwijs en toen zeer plotseling. Na het einde van de laatste Ijstijd, iets meer dan 10.000 jaar geleden, steeg de zeespiegel een à twee meter per honderd jaar. De Doggerlanders moesten toezien hoe hun leefgebied in een met riet overwoekerd moerasland veranderde, hoe de dalen onderliepen en onbewoonbaar werden, zoetwatermeren in zilte baaien veranderden en de vertrouwde kuststreken verdwenen.

Geruime tijd zongen de jager-verzamelaars het nog uit op een aantal hoogten, die de huidige zandbanken in de Noordzee vormen, maar op een gegeven moment onderbrak het water de verbinding tussen de hoogten. Zo’n 8400 jaar geleden kwam het definitieve einde: er stroomde zoveel smeltwater uit het Agassimeer, een gletsjermeer in de tegenwoordige Amerikaanse staat Wisconsin, in de Atlantische Oceaan, dat de zeespiegel in heel korte tijd zestig centimeter steeg. Dit water was bovendien zo koud, dat zeestromingen die, net als tegenwoordig de Warme Golfstroom, de temperaturen aan land matigden, verstoord raakten. Doggerland werd onherbergzaam – koud, regenachtig, winderig. De meeste hazelaars legden het loodje.

Klimaatslachtoffers Bewoners van Doggerland, zo'n 8000 jaar geleden, voor een vloedgolf hun land van de kaart veegde.
Klimaatslachtoffers Bewoners van Doggerland, zo’n 8000 jaar geleden, voor een vloedgolf hun land van de kaart veegde.© BEELDBRON: NATIONAL GEOGRAPHIC/ALEXANDER MALEEV; KAART: AGENTUR2

Maar die weersomstandigheden betekenden nog niets vergeleken bij de tsunami die losbrak. Een meer dan twintig meter hoge vloedgolf trof eerst de Shetlandeilanden en verzwolg toen Doggerland. ‘De bewoners hadden geen schijn van kans. Daarvoor was het water veel te snel. Wie zich op dat moment aan het strand ophield, zou door de kracht van de golf in stukken gereten zijn,’ zegt geoloog David Smith van de universiteit Oxford in de BBC-documentaire A History of Ancient Britain. Age of Ice. In zijn nieuwste boek The Making of the British Landscape. From the Ice Age to the Present (Weidenfeld & Nicolson 2016) schat de geograaf Nicholas Crane dat er honderden of zelfs duizenden doden vielen – en dat zich een omslag voltrok in de houding van de mens tegenover de oceaan: ‘De plaats die de zee in het menselijk bestaan innam, was generaties lang een volkomen andere.’

De rampzalige vloed was veroorzaakt door een reusachtige onderzeese aardverschuiving aan de rand van het Noorse continentale plat, de Storeggaverschuiving, uitgelokt door verhoogde gasdruk in de aardkorst, mogelijk ten gevolge van een beving. Omstreeks 7000 v.Chr. scheidde de zee de Britse eilanden definitief van het continent. Doggerland raakte in vergetelheid.

Pas rond het midden van de 19de eeuw trok het weer de aandacht, toen vissers de zeebodem met sleepnetten naar platvis begonnen af te zoeken – en als bijvangst prehistorische werktuigen en beenderen naar boven haalden.

Sindsdien heeft het verzonken steentijdparadijs steeds meer de aandacht van de wetenschap getrokken, tot een team onder leiding van Vincent Gaffney tien jaar geleden een kaart van Doggerland wist te reconstrueren. Die toont aan dat het gebied groter was dan altijd werd aangenomen. Het reikte tot aan Schotland en verbond Denemarken, Noord-Duitsland en Nederland met Groot-Brittannië. Het is een waar paradijs voor oudheidkundigen: ‘Er ligt daar een reusachtig landschap uit het Mesolithicum, dat anders dan de gebieden aan land nagenoeg volledig behouden is gebleven,’ licht Gaffney toe. Archeologische overblijfselen in de Noordzeebodem zijn met sedimenten bedekt en daardoor beter beschermd tegen zuurstofgerelateerde aantasting dan artefacten op het land.

Het ondergegane land is een schatkamer voor paleologen

Doggerland is ook om een andere reden van belang. ‘Het is het enige voorbeeld van de uitwerking die een klimaatverandering op de moderne mens kan hebben in een omvang zoals die voor onze eeuw voorspeld wordt,’ zegt Gaffney. ‘Wie zich in Doggerland verdiept, die beseft wat klimaatverandering werkelijk betekent.’

Gaffney en zijn team hopen met technieken als DNA-analyses van slikmonsters kennis op te doen die specifi ek genoeg is om een computermodel te ontwikkelen dat voorspellingen doet over de uitwerking die overstromingen op het landschap hebben. ‘We kunnen ontzettend veel van Doggerland leren,’ meent Gaff ney. ‘De mesolithische klimaatverandering voltrok zich in duizenden jaren, veel langzamer dan die van dit moment, maar de gevolgen waren evengoed drastisch. De Doggerlanders hielden er meer dan natte voeten aan over. Het was verschrikkelijk.’

Aan de plannen voor het kunstmatige eiland ziet de archeoloog overigens ook voordelen. Zo heeft zijn project al geprofiteerd van gegevens die olie- en gasbedrijven hem kosteloos ter beschikking stelden: ‘Wat we niet kennen, kunnen we ook niet beschermen.’

INTERNET-TIP

Een – Duitstalige – videoanimatie van de universiteit Bremen toont hoe de Noordzee zijn huidige omvang kreeg: www.youtube.com/embed/ErC0tRmVTVg

De door Vincent Gaffney en zijn team gemaakte kaarten zijn te bekijken op het volgende internetadres: https://www.academia.edu/2480682/Mapping_Doggerland_the_Mesolithic_Landscapes_of_the_Southern_North_Sea

Partner Content