Achthonderd jaar bouwen en vernieuwen

Impressie van de 'voltooide' Sint-Jan omstreeks 1530, met de Vieringtoren en de verhoogde toren aan de westkant.

Sinds eind 2011 kan men in Den Bosch contact opnemen met de hemel. De laatste ingrijpende restauratie van de Sint-Jan kwam ten einde. Bij die gelegenheid werd, vijftien meter hoog aan de zuidkant, het beeld geplaatst van een engel in moderne uitdossing met een mobiele telefoon tegen het linkeroor. Er kan verbinding gemaakt worden naar boven via het aangegeven telefoonnummer, de engel neemt altijd op. Hij – inderdaad een hij – kan informatie geven over de Sint-Jan maar ook de beller, desgewenst, bemoedigend toespreken.

De eigentijdse bel-engel past in de historische reeks die ‘vervangen, vernieuwen en kopieren’ van onderdelen steeds weer noodzakelijk maakte. De Sint-Jan bestaat uit baksteen met een ‘buitenschil’ van goed te bewerken maar kwetsbare natuursteen. De in die natuursteen uitgehouwen rijke sculptuur heeft schrijver Glaudemans als bron gebruikt om een betrouwbare chronologie van de bouwgeschiedenis te construeren. Bouw en beeldhouwwerk werden daartoe nauwgezet beschreven. De bevindingen konden vervolgens dankzij de digitale techniek in driedimensionale voorstellingen worden gegoten. In die computerschetsen, aangevuld met plattegronden, groeit de Sint-Jan naar wat hij nu is. Het maakt van Glaudemans de digitale bouwmeester van de kathedraal.

Zandstenen spuwer, een schepping van de grote restauraties in de 19de eeuw.
Zandstenen spuwer, een schepping van de grote restauraties in de 19de eeuw.

Zijn onderzoek bracht aan het licht dat de kerk aan de binnenkant voor 90 à 95 procent authentiek is. Van de buitenkant, die begrijpelijkerwijs meer heeft geleden van de tand des tijds, is toch altijd nog 40 à 45 procent oorspronkelijk materiaal. Daarmee is de Sint-Jan aanzienlijk ‘echter’ dan, bijvoorbeeld, de Dom van Keulen die grotendeels uit de 19de eeuw stamt.

Knap staaltje heftechniek

Als beginjaar van de bouw wordt ongeveer 1220 aangehouden. De in romaanse stijl uitgevoerde kerk was een ‘dochter’ van de Sint Salvatorparochie van Orthen. De buurtschap Orthen is ouder dan Den Bosch, de verhoudingen liggen nu wel heel anders: Orthen – waar overigens nog steeds een Salvatorkerk staat – is opgeslokt door Den Bosch. Al in de tweede helft van de 13de eeuw wordt begonnen de kerk een gotische aanblik te geven. Vanaf omstreeks 1350 gaat de nieuwbouw in de richting van een compleet nieuwe kerk die in 1529 haar huidige omvang krijgt. Zeker tien generaties hebben een Sint-Jan aanschouwd in voortdurende staat van wording.

In de jaren vóór 1529 lijkt het nog de bedoeling te zijn geweest de kerk aan de westkant te verlengen. Die plannen werden uitgesteld, maar de toren aan die kant werd aangepast aan de maatvoering van de kerk en ’tijdelijk’ verhoogd. Van de uitbreidingsplannen is niets meer gekomen, zodat de toren, wat stijl betreft, enigszins detoneert in het gotisch geweld. Intussen was op de kruising van schip en dwarsschip een tweede toren – de ‘vieringtoren’ – opgetrokken van vermoedelijk bijna honderd meter hoog. In 1529 werd op de spits triomfantelijk een windvaan geplaatst in de vorm van ‘een enorm koperen Johannesbeeld’: een knap staaltje van heftechniek.

De Beeldenstorm van 1566 heeft de kerk geen goed gedaan, ze werd zelfs tweemaal gewelddadig geteisterd. Achttien jaar later werd de kerk getroff en door een verwoestende brand waarbij onder anderen beide torens zwaar beschadigd werden. De toren aan de westkant werd hersteld en opgetrokken tot 73 meter. De vieringtoren werd vervangen door de huidige opbouw, eindigend in een elegante lantaarn. Omstreeks 1610 was alle schade hersteld.

Protestants intermezzo: verval

Precies honderd jaar na de voltooiing van de vieringtoren werd Den Bosch door Frederik Hendrik op de Spanjaarden heroverd. Daarmee kwam de stad – én de Sint-Jan – in protestantse handen. De gereformeerde gemeente vormde een kleine bovenlaag in een overwegend katholieke stad. Ze was te klein om de Sint-Jan in goede conditie te houden. In de 18de eeuw was het verval zodanig gevorderd dat zelfs overwogen werd bepaalde gedeelten te slopen.

In 1816 kwam de kerk weer in katholieke handen. Een kleine halve eeuw later werd, op de golven van de roomse herleving en de neogotiek, een grondige restauratie in gang gezet. De invloeden van weer en wind en veranderende inzichten maakten ook daarna nieuwe hersteloperaties noodzakelijk, waarvan de laatste werd afgesloten met de onthulling van de bel-engel.

Natuurstenen baldakijn, acht meter hoog

Aan de Sint-Jan hebben velen hun arbeid besteed. In de rekeningen en andere stukken rondom de bouw duiken allerlei namen op. Loods- of bouwmeester Willem van Kessel die omstreeks 1400 decennialang de bouw leidde heeft in ieder geval mede de grondslagen gelegd van de Sint-Jan in zijn uiteindelijke vorm. Talloze schilders en beeldhouwers leefden hun fantasie uit op de versiering van de kerk. Op de luchtbogen vormen 96 ‘muzikanten, monsters en gedrochten (…) een wonderlijke parade hoog boven de stad’. Tot ver buiten onze landsgrenzen vindt dit tafereel zijns gelijke niet. Men kon het kortgeleden op niveau bewonderen vanaf speciaal aangelegde steigers en loopbruggen.

Een vroom echtpaar (Maria's ouders?), eind 14de eeuw.
Een vroom echtpaar (Maria’s ouders?), eind 14de eeuw.

In de gewelven is divers schilderwerk teruggevonden of hersteld en ook daar hebben de taferelen vaak een opvallend werelds karakter. Spectaculair is ook de in natuursteen uitgehouwen gedraaide baldakijn van acht-eneen-halve meter hoog, links bij het hoogkoor. Verder getuigen in het boek van Glaudemans honderden andere afb eeldingen van een overrompelende creativiteit onder de ambachtslieden.

Met zijn studie heeft Glaudemans een meesterproef afgelegd, ook in letterlijke zin. Het onderzoek diende als dissertatie ter verkrijging van de doctorsgraad. In omvang en uitgebreidheid werd het een monumentaal werk over een monumentaal gebouw. Het resultaat zal bij volgende restauraties zijn grote nut bewijzen.

Ronald Glaudemans
Ronald Glaudemans

De Sint-Jan te ‘s- Hertogenbosch

Bouwgeschiedenis en bouwsculptuur 1250-1550

Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed/WBooks, Amersfoort/Zwolle 2017. 440 blz. ? 39,95 ISBN 978 94 625 8011 4

Sluitsteen van een gewelf met twee apostelen, eind 14de eeuw. De ene fi guur wijst of schrijft op een boekrol, de andere heeft een boek op schoot, versierd met linten.
Sluitsteen van een gewelf met twee apostelen, eind 14de eeuw. De ene fi guur wijst of schrijft op een boekrol, de andere heeft een boek op schoot, versierd met linten.

Partner Content