Amerikaanse fotografie blijkt in vele gevallen, en niet bij de minste van de fotografen, meer te zijn dan we op het beeld zien.
Het is iets meer dan vijftig jaar geleden dat de Amerikaanse fotograaf Robert Frank (Zürich, 1924) zijn spraakmakend boek “The Americans” kon publiceren. Het was het resultaat van een maandenlange reis door de Verenigde Staten waardoor hij, als inwijkeling, een andere en kritischer visie gaf op de Amerikaanse samenleving dan de autochtone fotografen.
Daarom werden zijn foto’s ook geweigerd in de nationale dagbladen of magazines maar een selectie ervan werd wel als boek in Frankrijk uitgegeven. Het kreeg in Amerika vrijwel geen aandacht maar is pas later een cultboek geworden en zijn naam een icoon. Zijn spontane manier van fotograferen – inhoud primeert op de vorm – en zijn maatschappelijk kritische houding werden nagevolgd door een generatie die zowel de Vietnam catastrofe als de regering Bush jr. had meegemaakt.
Amerika was voor hen niet meer het kunstmatig opgesmukte beeld dat propagandistisch de wereld werd ingestuurd maar het concreet resultaat van een gewijzigde samenleving. Minder assertief maar even belangrijk was Walker Evans (1903-1975) die voor de Farm Security Administration een soort inventaris fotografeerde van de levensomstandigheden van de rurale Amerikaanse bevolking (Labor Anonymus, 1946) en die waren evenmin rooskleurig. Vanuit deze twee belangrijke figuren vertrekt de grote overzichtstentoonstelling die nu in het Antwerpse FoMu te zien is.
Daarin wordt duidelijk dat een nieuwe generatie fotografen van na 1970 nu op een andere manier naar de Verenigde Staten kijkt, min of meer geïnspireerd door hun beide grote voorgangers. Alle bekende namen passeren de revue en hun foto’s krijgen een andere betekenis dan we tot nu toe konden vermoeden. We bekeken ze als een nieuwe esthetische benadering van de werkelijkheid en die formele vernieuwing sloeg,
Ook in Europa, aan. In zoverre dat ontelbare fotografen hun visie overnamen, louter op artistieke basis zonder de dubbele bodem ervan te onderkennen. Om die te begrijpen moeten we peilen naar de beweegredenen die deze generatie ertoe bracht om het “alledaagse” te verkiezen boven het “ideale”. Ze keerde terug naar het landschap, niet het romantische begrip ervan, maar als een kritische waarneming van de omgeving waarin de Amerikanen in de late twintigste eeuw zich bewogen, leefden en geleefd werden. Die beseften niet hoe misleidend die “ideale” wereld was.
Ongebreidelde pollutie, overconsumptie, clandestiniteit, verborgen armoede en onmetelijke verschillen tussen arm en rijk, niemand luidde de alarmbel behalve een aantal fotografen. Alleen wie goed keek ontdekte dat zij in feite subversief te werk gingen met een zogezegd onschuldig medium. Neem nu twee fotografen waarvan recente reeksen getoond worden. Larry Sultan (New York, 1946) analyseert in zijn serie Homeland het probleem van de illegale immigratie aan de Amerikaanse grens.
Oppervlakkig gezien registreert hij de pittoreske, soms idyllische way of life in de Amerikaanse suburbs zoals we die kennen uit televisieseries. Maar, bij nader toezien, is er iets vreemd aan de hand. Schimmige, ontheemde, illegale figuren hangen doelloos rond in de periferische stadsdelen. Zij vormen de enige menselijke aanwezigheid in Sultans’ foto’s. Ze zijn op geen enkel vlak geïntegreerd en gaan niet op in het landschap of de omgeving. Het zijn letterlijk buitenstaanders.
Goed om weten : Sultan huurde dagloners in om, als een soort acteurs, te figureren in zijn fotografische bewijsvoering. Hij wilde niet vals spelen maar kon op die geregisseerde manier zijn boodschap het best overbrengen.. Mitch Epstein (Holyoke, Massachusetts, 1952) toont in American Power een ander facet van de Amerikaanse samenleving. De kern van zijn betoog gaat om macht en energie. Hij fotografeerde op een onbewogen manier, maar met veel tegenwerking van de autoriteiten, fabrieken, mijnen, kerncentrales, windmolenparken en het verwoeste landschap na de doortocht van de orkaan Katrina.
Epstein wilde een poging ondernemen om inzicht te verkrijgen in de interactie tussen energieproductie en -consumptie, tussen de opwarming van het klimaat en het corporatisme, met aandacht voor de manier waarop daardoor de transformatie van het landschap ons maatschappelijk bestel aantast. Ook de andere deelnemende fotografen hebben voor het engagement gekozen, ieder volgens zijn/haar temperament, soms hard en direct maar ook op een “fluwelen” manier. Niet uitsluitend het landschap als dusdanig was hun bekommernis maar evenzeer het portret, het landschap van de ziel (Nicholas Nixon, Jerry Thompson, Judith Joy Ross) en in een enkel geval, met een knipoog naar John Heartfield, de fotomontages van Martha Rosler .
Lee Friedlander neemt stadsbeelden vanuit zijn auto als metaforen voor de onleefbaarheid in de centra. Lewis Baltz en Stephen Shore registreren op een schijnbaar afstandelijke en neutrale manier het Amerikaanse straatbeeld, shots van huisgevels of muren in het straatbeeld, om te laten zien hoe vervlakking, gelijkschakeling kan leiden tot verveling en mediocriteit. Dit is niet het beeld van de V.S. dat men aan de rest van de wereld wil opdringen maar de simpele realiteit waar de Amerikanen zich maar al te gewillig laten inpassen. Dat hele sisteem zoals dat in deze tentoonstelling publiek wordt gemaakt, is, zelfs voor een krachtige president, een Sisyfustaak om het te veranderen.
Wanneer men deze tentoonstelling op de juiste manier leest wordt ze een rijke bron van informatie en inspiratie voor toeschouwers en fotografen. Ze toont overduidelijk dat fotografie niet noodzakelijk een vrijblijvend spel is met een digitale of technische camera om zogenaamd artistieke beelden te produceren. Ze kan ook een maatschappelijke functie hebben, niet altijd expliciet zoals vroeger de sociale fotografie, maar op een heel subtiele en niet minder esthetische manier. De titel American Documents is misschien te weinig expliciet waardoor de vlag de lading niet volledig dekt. Maar, los daarvan, is dit een uitermate belangrijke expositie die met veel aandacht moet bekeken worden om de dieperliggende betekenis er van te ontdekken.
Ludo Bekkers
Tentoonstelling “American Documents”, Antwerpen FotoMuseum, nog tot 5 september. Geen catalogus wel een speciaal nummer van het huistijdschrift Extra.
Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier