EXPO: Gered van de nazi’s – kostbare en kostelijke affiches

Affiches verzamelen lijkt een onschuldige bezigheid maar niet als je jood bent en in 1938 in Berlijn woont.

Men gaat er vaak achteloos aan voorbij en vergeet ze maar veel later duiken ze weer op als kostbare relikwieën. Affiches, wie heeft er, na hun korte leven, nog belangstelling voor. Ze worden opgeruimd en vernietigd behalve wanneer een of andere voor gek bekeken zonderling ze begint te verzamelen en er soms veel geld voor over heeft om ontbrekende exemplaren op te snorren en aan te kopen.

Zo iemand was de Duits-Joodse tandarts Hans Sachs wiens verzameling affiches uniek was en nu een fortuin waard. Een deel ervan is momenteel te zien in het Affichemuseum van Hoorn (Noord Holland), een onopvallend gebouw tussen andere rijhuizen. Affiches verzamelen lijkt een onschuldige bezigheid maar niet als je jood bent en in 1938 in Berlijn woont. Toen al was de collectie behoorlijk groot (zo’n 15.000 exemplaren) want Sachs begon al tijdens zijn studentenjaren jacht te maken op allerlei soorten aanplakbiljetten, zoals men ze toen noemde.

Er was publiciteit bij voor theatervoorstellingen en concerten, films, schoonheids- en schoonmaakproducten, auto’s en fietsen maar ook politieke onderwerpen. Het interessante was dat vele van die efemere, papieren werken ontworpen werden door kunstenaars, bekende en minder bekende. Denk maar aan Toulouse Lautrec die voor Parijse cabarets zoals de Moulin Rouge werkte. Wanneer je nu zo’n overzicht bekijkt, zie je meteen een doorsnede van de stijlevolutie in de late 19e en de eerste helft van de vorige eeuw. Affichekunst, en dat begreep Sachs heel goed, was niet zomaar een wegwerpproduct maar had wel degelijk een artistieke en historisch-culturele waarde. Daarom richtte hij zich naar andere verzamelaars en stichtte het “Verein der Plakatfreunde” (1908) en het affichetijdschrift “Das Plakat” (1911). Het gebeurde allemaal vanuit zijn villa waar ingelijste affiches de wanden vulden.

Het was al in 1933 de Nazi’s niet ontgaan dat bij dr. Sachs een schat werd bewaard en in de Kristallnacht van 1938 stond de Gestapo aan de deur en laadde de hele collectie, op last van propaganda minister Joseph Goebbels, in drie vrachtwagens. Ze zou, volgens hem, de kern worden van een nieuwe afdeling, De Kunst van de Koopman; binnen het Kunstgewerbemuseum. Sachs zelf werd op transport gezet naar het concentratiekamp Sachsenhausen maar na een week kon hij ontsnappen en. emigreerde snel, met vrouw en zoon, naar Amerika waar hij zijn praktijk als tandarts kon voortzetten.

Na de oorlog begon een hallucinant verhaal dat tot op vandaag verder loopt. Eerst trachtte Sachs te achterhalen waar zijn affiches gebleven waren. Berlijn liet hem weten dat er gen spoor meer van te vinden was want toen Goebbels blijkbaar geen tijd had gehad om het Gewerbemuseum uit te breiden was de collectie ondergebracht in een opslagplaats die tijdens een geallieerd bombardement compleet vernietigd werd. De West-Duitse overheid compenseerde hem daarvoor in 1961 met een bedrag van 225.000 Mark. Maar vijf jaar later werden er zo’n 4.300 affiches teruggevonden in de kelder van een huis in Oost-Berlijn. Ze verhuisden naar het Oost-Duitse staatsmuseum en, na de Duitse eenwording, naar het Deutsches Historisches Museum.

Sachs heeft zijn collectie echter nooit meer teruggezien want hij overleed in 1974. Zijn zoon Peter trachtte, als kind van een nazi slachtoffer, via juridische weg de verzameling terug te krijgen. Ondanks de vroegere financiële Wiedergutmachung van 1961 besliste het Bundesgerichtshof in Karlsruhe dat de nazaten van Sachs de wettige erfgenamen waren en dus recht hadden op het bezit van hun vader. En zo kreeg Peter Sachs in 2012 een erfenis met een geschatte waarde van vele miljoenen dollars in handen.

Leuk meegenomen maar ook een probleem want wat moest hij met die gerecupereerde verzameling. Aan het persbureau Associated Press verklaarde hij dat het voor hem praktisch gesproken niet haalbaar was om 4.300 affiches in te lijsten en op te hangen. Bovendien bleek geen enkel museum bereid de ganse collectie aan te kopen. Hij besloot dan maar om meer dan duizend exemplaren cadeau te doen aan allerlei, vooral Joodse, musea en de rest te laten veilen. Daarvoor richtte hij zich tot het veilinghuis Guernsey’s in New York. De eerste duizend affiches kwamen in januari van dit jaar onder de hamer en haalden een totaal bedrag van 2,5 miljoen dollar. Later dit jaar en begin 2014 volgt een tweede en derde veiling met telkens zowat duizend stukken. Daarna zal de collectie, zo zorgvuldig bijeengebracht door een erudiete verzamelaar, verspreid worden over vele amateurs en /of musea. Zegt Peter Sachs : “De affiches kunnen beter in handen komen van mensen die er echt genot aan beleven dan dat ze nog eens weer zeventig jaar in een museumdepot liggen zonder het daglicht te zien”. Hij heeft wel en ongevraagd de schadeloosstelling aan de Duitse staat terugbetaald.

In het Affichemuseum van Hoorn is dus nu een keuze uit de Sachs collectie te zien. Het zijn nog niet geveilde exemplaren en al verkochte stukken die een ommetje maken vooraleer ze verder naar hun nieuwe eigenaars reizen. Een unieke kans voor liefhebbers van het genre.

Ludo Bekkers Tentoonstelling : “Gered van de nazi’s, de collectie van dr. Hans Sachs”, Hoorn, Affichemuseum, Grote Oost 2-4, nog tot 15 september.