De uitdagingen voor de islamitische wereld: hiërarchie en gemeenschapsdenken

Het bewerkstelligen van eenheid in culturele verscheidenheid is één van de moeilijkste oefeningen in de islamitische landen.

De moord op de seculiere oppositieleider Chokri Belaïd in Tunesië, nota bene het Arabische land waar de democratische overgang vlotter verloopt dan in Egypte en Libië, toont nogmaals de fragiliteit van democratisering in de Arabische landen aan.

Die lijkt er niet zonder slag of stoot te komen. Aanslagen op politici komen natuurlijk ook in de stabielste democratieën voor, zoals de moord op Pim Fortuyn in Nederland bewijst. Het krijgt echter een ander karakter in de context van een land dat nog maar net de overgang heeft gemaakt van een dictatoriaal regime naar een (hybride) democratie. Hoewel we nog niet weten wie er achter de moord op de Tunesische politicus zit: de eerste indruk die we krijgen is dat bepaalde strekkingen, hoe klein of groot die ook mogen zijn, nog niet bereid zijn om het vreedzame proces van democratische competitie te aanvaarden.

Een liberale democratie zal nog een tijdje op zich laten wachten in de Arabische wereld. Dat heeft zijn tijd nodig. Een conditio sine qua non daarvoor is dat de samenleving goed op weg is in het cultiveren en internaliseren van een democratische politieke cultuur.

Die is nog niet sterk verankerd in de Arabische landen. Dat heeft ook zijn tijd nodig. De politieke cultuur is en blijft deels autoritair, ook al zijn politici op basis van vrije en eerlijke verkiezingen aan de macht gekomen. Omwille hiervan heerst de perceptie en het aanvoelen dat de tegenstander op rigoureuze wijze zijn ideologische wil oplegt (of wil opleggen). En dat is de basis van het grote wantrouwen en de polarisatie tussen de verschillende politieke fracties. Dat gaat overigens onlosmakelijk gepaard met een politieke cultuur die drijft op conflict. Stabiele samenwerkingsverbanden worden bemoeilijkt, want het wantrouwen voor elkaar en de spiraal van politieke conflict is daarvoor te groot.

Die politieke cultuur vloeit voort uit de cultuur van de samenleving. De samenlevingen in de islamitische wereld zijn sterk hiërarchisch. Gehoorzaamheid, en daarmee verbonden tucht, staat centraal. De notie van gehoorzaamheid voor de meerdere zit in alle geledingen van de maatschappij, zoals gezin en onderwijs.

Die hiërarchische visie bepaalt de houding van de overheid en de bevolking ten opzichte van elkaar én hoe politieke groeperingen elkaar behandelen. In de politieke arena bemoeilijkt die autoritaire attitude het compromis: een noodzakelijk onderdeel van een democratische samenleving. Die fixatie op hiërarchie kan twee gevaarlijke gevolgen hebben.

Enerzijds leidt dat denken wel vaker tot de wet van de sterkste waarbij men zich gerechtvaardigd voelt om met harde en controversiële middelen gehoorzaamheid af te dwingen. Zowel van de tegenstanders als van degenen die in de pas lopen.

Een andere gevaarlijk gevolg is het gemeenschapsdenken. Niet het individu, maar de gemeenschap primeert (hoewel er ook een evolutie van individualisme aan de gang is in oa. Tunesië en Turkije). Hierdoor ontstaat de neiging om de samenleving te homogeniseren. Dat tast het individu in zijn vrijheid aan. Het gaat de politieke fracties dan immers niet slechts om het eisen van rechten en vrijheden voor de eigen levensstijl, het gaat er hen ook om allerhande verboden op te leggen aan de andere.

Want het achterliggende idee is dat de gemeenschap, om vitaal en gezond te blijven, sterke culturele eenheidsbanden moet hebben. De essentiële culturele identificatiemiddelen die dat dan moeten bewerkstelligen, horen in die visie het individu te domineren. Gevolg: niet-seculiere religieuzen pogen de seculieren hun gewenste religieuze identiteit en levensstijl op te dringen en seculieren pogen de niet-seculiere religieuzen in het carcan van hun seculiere identiteit en levensstijl te wringen.

Eenheid wordt te zeer verward met culturele homogeniteit. Het bewerkstelligen van eenheid in culturele verscheidenheid is één van de moeilijkste oefeningen in de islamitische landen. Om die reden staan seculieren en niet-seculiere religieuzen krampachtig tegenover het compromitteren van hun ideologie. Het is nochtans noodzakelijk om via politieke onderhandelingen, via geven en nemen, tot een leefbaar compromis te komen. En tot een samenleving die elke groepering en individu in zijn vrijheid erkent.

Engin Palit Student Politicologie aan de VUB