De smalle grens tussen engagement en esthetiek

Na een bezoek aan een fototentoonstelling, een dag gelukkig zijn is niet altijd gegeven. Het is gebeurt bij het zien, proeven van en nadenken over de expositie van de Zuid-Afrikaner Santu Mofokeng (Johannesburg, 1956).

Hij noemt de fotoreeksen die hij opzet essays omdat ze reflecties zijn bij situaties uit zijn thuisland en daarbuiten. Reflecties die vanuit een maatschappelijke bedoeling ontstaan zijn en beelden genereren die, buiten hun esthetische kwaliteiten, een boodschap aanbieden die zo pregnant is dat men ze vrijwel niet kan vergeten.

Santu Mofokeng begon, heel nederig als straatfotograaf en portretteerde ook familie en vrienden in Soweto. Het was een soort primaire documentaire bezigheid die hem vertrouwd maakte met de camera. Elf jaar later ging hij aan de slag als doka medewerker bij een krant. Daar leerde hij de andere kant van het vak. Nog wat later stapte hij over naar een ander dagblad “Chamber of Mines” en werd deelgenoot van het fotografencollectief Afrapix dat vanaf 1982 de strijd tegen de apartheid documenteerde.

Van een dagelijkse krant stapte hij over op een weekblad Weekly dat nu verschijnt als Mail & Guardian. Hij was daarmee verlost van de dagelijkse deadline en “daardoor begon ik meer en meer te denken in boekformaat en niet zozeer in dagbladformaat… “Traag zijn” werd voor mij een sterkte”. Hij heeft ondertussen (van 1986 tot 2011) tien foto-essays op zijn naam staan waarvan er een ruime bloemlezing nu op een expositie te zien zijn.

Je zou Santu Mofokeng, mutatis mutendis, in de reeks Rumous kunnen vergelijken met de Amerikaanse fotografen die in de jaren dertig en veertig werkten voor de Farm Security Administration en die een documentatie opbouwden over het leven en de werkomstandigheden van de boeren in hun land. Mofokeng is uiteraard geen epigoon maar op zijn manier bouwde hij een bloemlezing op van de boeren en pachters aan de oevers van de Vaal en omgeving. Hij fotografeerde diverse facetten (hij noemt het landschappen) uit de cultuur en de sociale toestanden in Zuid-Afrika en, parallel daarmee, in andere landen. Een treffend voorbeeld is het project “Trauma Landscapes & Landscapes and Memory” waar hij nog altijd aan vootborduurt..Hij werkte op Robben Island, Auschwitz of Vlaakplas, drie plaatsen met een beladen verleden. Hij vangt ze als “landschappen” en gebruikt het woord in zijn meest inclusieve vorm, stelt zich vragen over hoe men praat over massagraven en concentratiekampen. Koestert een monument de herinnering of zet het, door het te omschrijven, actief aan om te vergeten?

Een andere reeks “Radiant Landscapes” maakte hij van de zwaar vervuilde stukken land die door de mijnindustrie werden achtergelaten en de oorzaak zijn van asbest- en mesothelio doden. Hij legde de rituelen vast in de Motoulenggrot in het binnenland om er, op Goede Vrijdag, de rituelen van het Zioinstische Apostolische geloof vast te leggen en zowel de congregatie zelf als de locatie te observeren.

Zijn foto’s die hij in deze context maakte, meestal in diep zwart/wit, getuigen van een groot meesterschap van het métier en een natuurlijke esthetische bekommernis. De beelden zijn pregnant door beide elementen en ze laten geen toeschouwer onberoerd. Nog dagen nadat men ze gezien heeft staan ze nog helder op het netvlies gebrand en kan men ze niet vergeten. Zijn foto’s zijn documenten maar ze zijn ook meer dan dat. Ze zijn ontstaan vanuit een sociaal engagement en zijn bedoeld om in te lichten en te doen nadenken. Dat hij dat op een sublieme esthetische manier doet neemt niet weg dat zij in het vlees snijden. De Extra City Kunsthal en deBuren sloten aan bij het Jeu de Paume (Parijs) en de Kunsthalle Bernand Bergen (Noorwegen) om deze exclusieve expositie naar België te halen.

Ludo Bekkers
Tentoonstelling “Chasing Shadows”, Santu Mofokeng, Antwerpen, Extra City Kunsthal (Tulpstraat 79) nog tot 29 juli. Woensdag t/m zondag van 14 tot 18u. Op donderdag tot 20u.