Vertalers over het literaire oeuvre van Nobelprijswinnaar Mo Yan

Vandaag krijgt de gecontesteerde Chinese auteur Mo Yan de Nobelprijs Literatuur. Een inkijk in diens oeuvre via het kennersoog van zijn vertalers.

Karin Betz, die uit het Chinees in het Duits vertaalt, heeft in de ‘Frankfurter Allgemeine Zeitung’ van zaterdag 8 december een boeiend en genuanceerd essay gepubliceerd over de Chinese schrijver Mo Yan, die vandaag in Stockholm de Nobelprijs ontvangt. In haar bijdrage gaat Betz in op vertaalproblemen, censuur, filosofische, esthetische en maatschappelijke vragen.

Mo Yan spreekt geen vreemde talen en hij heeft haast niet gereisd, maar hij heeft een omvangrijke bibliotheek en kent de Europese en Amerikaanse literatuur uitstekend. Daardoor is hij in staat om tegenover de westerse literatuur romans te plaatsen die ondanks de geglobaliseerde literatuur zeer Chinees aandoen.

Door Gabriel José García Márquez en nog meer door William Faulkner, die hij zeer bewondert (‘nog een schrijvende boer’), heeft Mo Yan ingezien dat een schrijver zijn eigen literaire plek nodig heeft. Wat Yoknapatawpha County voor Faulkner is, is Gaomi voor Mo Yan: in deze Chinese microkosmos worden via de lotgevallen van individuele ‘helden’ (die vaak antihelden zijn) universele thema’s behandeld.

Juist omdat Mo Yans wereld zo authentiek Chinees is, kan zijn werk nationale grenzen overschrijden. Maar hier houdt de vergelijking met Faulkner op. In tegenstelling tot Faulkner, die een indringende, nieuwe taal creëert, ziet Mo Yan ervan af de mogelijkheden van het Chinees te verruimen: zijn taal is conventioneel. Om de taalkundige overdaad van Mo Yans Chinees adequaat naar een leesbare Europese taal over te brengen moet de vertaler zich soms drastisch van het Chinese origineel distantiëren. Alleen zo kan de vertaler recht laten wedervaren aan de beeldende esthetica van het origineel, dat vaak vervalt in herhalingen. Een Chinese lezer vindt die herhalingen heel gewoon, een Europese lezer zou ze storend vinden. Een voorbeeld: ‘Het duurde zo lang als men nodig heeft om een pijp te roken,’ wordt vijf keer binnen het bestek van één passage herhaald. Mo Yans taal is beeldrijk, maar conventioneel en borduurt voor op premoderne orale verhaaltradities.

De vertaler uit het Chinees moet vaak eerder empathie dan rationaliteit opbrengen en moet een emotionele toegang vinden tot de vertellingen van Mo Yan. Chinese schrifttekens hebben immers een eigen esthetische waarde die je met behulp van de eigen vertalersfantasie in een Europese taal moet proberen te ‘redden’. Mo Yan is een pseudoniem van Guan Moye en betekent de sprakeloze, wat niets anders wil zeggen dan dat de schrijver spreekt met verschillende stemmen en vanuit verscheidene perspectieven. Het komt zelfs voor dat een auteur die Mo Yan heet in een vertelling opduikt.

Mo Yans verhalen zijn vaak gruwelijk, wat niet wil zeggen dat ze niet ook grappig zijn. Hij steekt bijvoorbeeld graag de draak met boeddhistische opvattingen. De vermoorde held en grootgrondbezitter Ximen Nao komt weer tot leven in verschillende diersoorten, maar een pretje is dat niet, zoals de titel ‘Moe van de wedergeboorte’ laat vermoeden. Mo Yan stopt zijn helden graag in een dierenhuid om zo de censuur te omzeilen. Het dierenperspectief leent zich immers uitstekend tot satire, groteske en maatschappelijke kritiek. Censuur hoeft Mo Yan nu, na zijn onderscheiding, in China wellicht niet meer te vrezen, maar in de jaren tachtig lag dat anders. Tot zover de gedachtegang van Karin Betz.

In Stockholm weigerde Mo Yan vorige vrijdag een petitie te ondertekenen waarin 134 Nobelprijslaureaten aandringen op een snelle vrijlating van de gevangen Chinese Nobelprijswinnaar voor de Vrede Liu Xiaobo. Mo Yan verdedigde zich met het argument dat hij zich niet onder druk wilde laten zetten. Ongenoegen wekte hij ook met het standpunt dat sommige Chinese censuurmaatregelen met veiligheidscontroles in luchthavens vergeleken moeten worden. Mo Yan is de eerste Chinese schrijver die als Nobelprijswinnaar literatuur ook in China leeft. Met zijn onderscheiding zegeviert de literatuur over de politiek, aldus de laureaat.

Mo Yan wil in de eerste plaats via zijn literair werk waargenomen worden, dus niet op grond van zijn politieke uitspraken of zijn gedrag. In zijn literaire oeuvre staat wel altijd het individu centraal dat zich verzet tegen uitbuiting en onrechtvaardigheid en dat ondanks alle vernederingen zijn waardigheid probeert te handhaven.

Mo Yans boeken verschijnen in Nederland bij uitgeverij De Geus, die nu al twee titels in voorraad heeft: de roman ‘Kikkers’ en de autobiografische novelle ‘Veranderingen’. Silvia Marijnissen, die Mo Yan in het Nederlands vertaalt, heeft ook sommige vertaalproblemen op haar website behandeld. Over haar engagement voor Mo Yan schreef ze op 25 oktober jl.: ‘Een jaar of tien geleden stelde ik uitgeverij Bert Bakker voor een boek te vertalen van Mo Yan, een van mijn favoriete Chinese schrijvers. Het ging om zijn lijvige roman “De sandelhoutstraf”, die toen net in het Chinees was verschenen. Mij leek het een goed idee als Bert Bakker, die Mo Yan tot dan toe uitgaf, de schrijver voortaan direct uit het Chinees zou laten vertalen, in plaats van een flink bewerkte Amerikaanse vertaling als uitgangspunt te nemen. Uiteindelijk ging het niet door omdat Mo Yan niet goed liep, de uitgever liet de schrijver vallen. Maar in 2010 had ik meer geluk: Eric Visser van De Geus bleek al langer geïnteresseerd in Mo Yan, en zo kon ik aan de slag met de in 2009 verschenen roman “Kikkers”. Op 1 oktober heb ik de vertaling ingeleverd, en tien dagen later kwam het grote nieuws: Mo Yan heeft de Nobelprijs gekregen.’

Marijnissen voegt eraan toe: ‘De anekdotische verteltrant maakt Mo Yan ook tot een toegankelijke auteur, veel meer dan de vrij intellectuele, modernistische Gao Xingjian die twaalf jaar eerder de Nobelprijs binnenhaalde. Destijds waren de reacties verdeeld, want Gao was immers een in Frankrijk woonachtige dissident. De eer voor China was daarmee twijfelachtig. Dit keer zijn de reacties in China uitbundig: eindelijk heeft een echte Chinese schrijver de Nobelprijs gekregen, en dan nog wel een die in alle lagen van de bevolking wordt gelezen.’

Piet de Moor