Varlam Sjalamov in de Goelag: unieke expositie in Berlijn

De Russische schrijver-strafkampgevangene Varlam Sjalamov werd postuum wereldberoemd met zijn bloedstollende ‘Berichten uit Kolyma’ die veel beter waren dan de kampliteratuur van Nobelprijswinnaar Aleksandr Solzjenitsyn, aldus Piet de Moor vanuit Berlijn.

De Spaanse schrijver Jorge Semprun heeft ooit geponeerd dat Europa zichzelf nooit zal begrijpen als het zijn dubbele geheugen niet cultiveert: de herinnering aan de uitroeiingskampen van de nazi’s enerzijds en aan de stalinistische Goelag anderzijds. Aan die woorden knoopt een unieke en indrukwekkende tentoonstelling over de Russische schrijver Varlam Sjalamov (1907-1982) aan. Ze is te zien in het Berlijnse ‘Literaturhaus’ in de Fasanenstrasse.

Zoon van een priester

De objecten (foto’s, gerechtelijke dossiers, administratieve documenten, voorwerpen uit het gevangenisleven, manuscripten, publicaties) zijn allemaal tentoongesteld in één ruimte. Ze zijn geëtaleerd op een rechthoekige houten constructie die de vorm heeft van een brits. De tentoonstelling documenteert het politieke en het literaire leven in de Sovjet-Unie tijdens en na het stalinisme aan de hand van de kampen voor politieke gevangenen in Kolyma. Tegelijk is ze een gedocumenteerde biografie van het leven van de schrijver Varlam Sjalamov. De expositie opent met Sjalamovs kinderjaren in Wologda, waar de zoon van een autoritaire priester in 1907 als jongste van vijf kinderen ter wereld kwam. Ze eindigt met zijn dood in 1982 en zijn begrafenis op de Moskouse begraafplaats Koentsevo.

Van 1937 tot 1949 zwoegde Varlam Sjalamov, die op grond van loze beschuldigingen door zijn zwager werd veroordeeld, in de goudmijnen van Kolyma, een van de onherbergzaamste plekken op aarde, gelegen in het noordoostelijkste deel van Siberië. Het economische nut van de mijnarbeid was gering, de oogst aan dode lichamen des te groter. De politieke gevangenen groeven weliswaar naar goud, maar ‘qua gewicht zat er in hun tandprotheses meer goud dan deze mensen in hun korte leven in de mijnen van Kolyma opgroeven, bijeenharkten en loshakten,’ aldus Sjalamov in een van zijn verhalen. Alles is beknot en gedrongen in het literaire werk van Sjalamov: de mensen, de planten en de zinnen. De zomer in het kamp wordt zo aangekondigd: ‘De dag daarop was het plotseling maar dertig graden onder nul – de winter was voorbij.’

Oude receptenboekjes

Vanaf 1949 kreeg Sjalamov een job als verpleger in het kamp. Daar beschikte hij over wat vrije tijd die hij gretig besteedde aan het beschrijven van de kampervaringen, die hij in zijn geheugen had opgeslagen. Hij schreef op de achterkant van oude receptenboekjes, op stroken kaftpapier, op papieren zakken. Dat zijn stijl hoekig en zuinig is, ligt voor de hand. Maar zelfs de vreselijkste ervaringen kunnen in hem de dichter niet verstikken, ook al is de taal die in het kamp wordt gebruikt beperkt tot een twintigtal woorden, waarvan de helft scheldwoorden zijn.

Opgesloten in bejaardentehuis

In 1953 werd Varlam Sjalamov uit het kamp ontslagen. Maar wat betekende dat? De mensen in de Sovjet-Unie meden de omgang met ex-gevangenen, want iedereen was bang voor de kwalijke gevolgen van zo’n contact. Meestal werden de ontslagen gevangenen blijvend met de pesterijen van de geheime dienst KGB geconfronteerd. Sjalamov was geen uitzondering op die regel. In het geval van Sjalamov kwam daar nog bij dat zijn inmiddels volwassen dochter, een overtuigde staliniste, haar moeder dwong om de naar huis teruggekeerde schrijver definitief te verlaten. In 1981 werd de dove en blinde Sjalamov in Moskou opgesloten in een bejaardentehuis.

Als reactie op de publicatie van zijn ‘Berichten uit Kolyma’, die zonder zijn toestemming in 1981 in Parijs in een Franse vertaling verschenen, werd Sjalamov op 14 januari 1982 uit het tehuis opgehaald en in een krankzinnigengesticht gestopt. De schrijver verweerde zich tegen zijn deportatie, tevergeefs. In het gesticht kreeg hij geen enkele verzorging. Drie dagen na zijn overbrenging was Varlam Sjalamov overleden.

Torenhoog boven Solzjenitsyn

Een van zijn vrienden noemde zijn levenseinde ‘het laatste verhaal van Kolyma’. Sjalamov mocht het niet beleven dat zijn honderdvijftig verhalen in de Sovjet-Unie werden gedrukt. Hij wist dat hij literair torenhoog boven Aleksandr Solzjenitsyn, die andere Goelag-deskundige, uitsteeg. Maar terwijl Solzjenitsyn in 1970 de Nobelprijs kreeg, bleef Sjalamov gedurende zijn hele leven een schrijver wiens grandioze werk in eigen land niet mocht worden gedrukt en die dus tot lang na zijn dood in Rusland en daarbuiten een onbekende bleef.

De unieke tentoonstelling in het Berlijnse Literaturhaus, die begeleid wordt door het schitterend geïllustreerde boek ‘Leben oder Schreiben’ van de Sjalamov-expert Wilfried F. Schoeller (Matthes & Seitz, 24,80 euro) is tot stand gekomen dankzij de bereidwillige samenwerking van talloze Russische instanties, waaronder de mensenrechtenorganisatie Memorial, het Goelagmuseum in Jagodnoje, het Sjalamovmuseum in Wologda en het Russische staatsarchief voor Literatuur en Kunst.

Piet de Moor

De tentoonstelling in het Literaturhaus loopt tot 8 december. In het Nederlands verscheen het werk van Varlam Sjalamov in een vertaling van Marja Wiebes en Yolanda Bloemen bij De Bezige Bij.