Benno Barnard

Twee zielen (2)

Benno Barnard Lees hier de columns van de Nederlandse dichter en essayist Benno Barnard.

Deel twee van de beschavingsdiscussie tussen de optimist en de pessimist in Benno Barnard.

Pessimist: De mens is geneigd tot alle kwaad, heb ik geleerd van het christendom. Ik denk dat het christendom gelijk heeft.

Optimist: Dat pleit toch voor de vooruitgang van ons denken? We beseffen nu, tenminste in het westen, dat er universeel geldige morele regels bestaan, en dat mensen van nature geneigd zijn die te overtreden. Anders waren ze ook niet nodig. Het grootste monument van onze kracht is misschien wel de zoektocht van Immanuel Kant, en van het hele westen na hem, naar een universele plichtenleer. Wat moeten we doen om in morele zin goed te leven?

Pessimist: Ik heb ook weleens een boek gelezen, waarde vriend, en Kant dacht, als kind van de Verlichting, dat een plichtenleer voortkwam uit een redenering. Diezelfde vergissing beging Socrates ook al, die dacht dat je slechts uit onwetendheid het kwade kon doen. In feite maakt de hele westerse filosofie, van Socrates tot Kant, deel uit van een traditie die in laatste instantie een ziekte van het denken is. Want zo werkt dat niet. We beredeneren het goede niet, we handelen uit dierlijk eigenbelang, en onze morele goedheid is louter het gevolg van groepsegoïsme.

Optimist: Ga verder. Ik onderbreek je straks wel.

Pessimist: Echt denken ontstaat niet op het niveau van het intellect! Het ontstaat niet in de neocortex, in onze ingenieurshersenen, het ontstaat op het niveau van onze diepe intuïtie, onze thalamus, onze krokodillenhersenen om zo te zeggen. Die elkaar bestrijdende systemen worden geïntegreerd in ons limbisch systeem, onze emoties of zoogdierenhersenen. Het zoogdier in ons verlangt naar koestering en dus naar groepsvorming. Meer is het niet. Onze goede oprispingen zijn sublimaties van onze krokodillentranen.

Optimist: Dat ben ik wel met je eens, maar je slaat iets over dat je zelf hebt aangeroerd: de rol van het christendom. Of liever gezegd, de rol van Jodendom, christendom en Verlichting. Want die integratie in onze zoogdierenhersenen heeft tot twee patronen geleid: een tribaal patroon met universele aanspraken, dat exclusief en antagonistisch is…

Pessimist: Je hebt het toch niet toevallig over de islam?

Optimist: Dat is de extreemste uiting ervan. Maar laten we nu het andere patroon bekijken. Dat is de vrucht van het Atlantische denken, waar de groepsvorming kosmopolitisch is geworden, dus inclusief en verzoenend en met de universele rechten van de mens als attractiepool. In Jodendom, christendom en Verlichting heeft zich de overgang van het tribale naar het universeel-morele voltrokken. We hebben een soort seculiere hertaling van de Tien Geboden en het Nieuw-Testamentische liefdesgebod gevoegd bij het antropocentrisme van de Verlichting. Is dat geen geweldige triomf, iets dat het puur biologische overwint?

Pessimist: Maar Auschwitz niet heeft kunnen voorkomen.

Optimist: Auschwitz was de zwarte hoogmis van het tribalisme. Hitler dweepte niet toevallig met de islam! En natuurlijk putte het nazisme uit eeuwen van westers antisemitisme. Het duurt helaas lange tijd voordat wij met dat universeel-morele denken kunnen omgaan. Het is pas de voorbije 250 jaar bezig werkelijk tot ons door te dringen. Want ondanks het rationalisme dat jij Kant verwijt, vormt een universele plichtenleer de enige toekomst van de mensheid. Uit die plichtenleer vloeit trouwens de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens voort. Want die Verklaring is in belangrijke mate een andere manier om de plichten van de gemeenschap en de overheid te formuleren.

Pessimist: Alleen is die christelijk-kantiaanse ethiek van jou de voorbije decennia geperverteerd geraakt: de kosmopolitische plichtenleer is louter een rechtenleer geworden, waarbij wie zijn plicht wil doen alleen nog maar plichten heeft en wie zijn recht opeist alleen nog maar rechten heeft. Het recht om bijvoorbeeld onder alle omstandigheden de eigenaardigheden van de islam op te dringen. Terwijl de Italianen op Lampedusa de plicht hebben alle bootvluchtelingen op te nemen en zich te schamen omdat de opvang niet goed genoeg is.

Optimist: Wat wij nu beleven in Europa is een ideologisch gevecht op het scherp van de snede tussen degenen die deze plichtenleer verder willen ondermijnen, zoals in ons parlement Eva Brems die tegen een boerkaverbod stemt, en anderzijds degenen die de balans willen herstellen door ook een verantwoorde plichtenleer in te voeren voor de zwakken en hulpbehoevenden, naast de rechten die ze sowieso al genieten. Dat is het denken van Theodore Dalrymple, dat Bart De Wever tot op zekere hoogte vulgariseert, een gezond neoconservatisme in de lijn van Edmund Burke. Het onderscheidt zich van het oude conservatisme doordat het wezenlijk niet rechts is, maar links, het wordt gedragen door linksen die ooit de werkelijkheid zijn tegengekomen.

Pessimist: Eindelijk word ik door iemand herkend als linkse conservatief.

Optimist: Natuurlijk! Jij pleit toch voor emancipatie?

Pessimist: En hoe moeten wij dan de moslims onder ons van de universaliteit van onze rechten en plichten overtuigen, o opgewekte broeder? Of hebben de islamitische landen soms niet verklaard dat mensenrechten altijd ondergeschikt zijn aan hun barbaarse sharia?

Optimist: Wij durven en kunnen dingen bespreken, ook als die emotioneel erg moeilijk liggen. Daarom moeten wij met islamieten als islamieten in gesprek gaan. Respectvol maar met argumenten. Zij zullen dat gesprek ontvluchten en daarmee hun zwakheid tonen. Op den duur kunnen ze dat niet volhouden, zoals Mubarak niet kon standhouden en Assad wankelt.

Pessimist: De Arabische Lente zal infernale krachten losmaken. Die lente zal eindigen in een reeks islamitische dictaturen, kalifaatjes, die elkaar onderling ook wel weer de schedel inslaan.

Optimist: De chaos zal bij momenten onoverzichtelijk zijn, dat geef ik toe, maar die revoluties worden gedreven door één centrale impuls: willen hebben wat het westen heeft. Bij steeds meer jongeren daagt het besef dat dit hebben pas mogelijk wordt als men doet wat het westen doet: denken, redeneren en discussiëren, vrijheid van meningsuiting.

Pessimist: Ik zie met vreugde de wederopstanding van het Avondland tegemoet.

Optimist: Ik zeg niet dat het westen per definitie zal winnen. Niets ligt per definitie vast. Maar tenzij de mensheid in haar geheel verzuipt of radioactief wordt – wat in principe mogelijk is – zal het Atlantische denken triomferen.



Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier

Partner Content