Hoe Max Frisch aan zijn dagboeken werkte

Merkwaardig hoe Frisch alle gelukspassages uit zijn legendarisch geworden dagboek schrapte.

In 1950 corrigeerde de Zwitserse schrijver Max Frisch, die toen net geen veertig was, de drukproeven van zijn ‘Tagebuch 1946-1949’, in het Nederlands bij Atlas vertaald als ‘Dagboek 1946-1949’. Het duurde tot 1958 voor Frisch met een herdruk van deze publicatie doorbrak.

In 1934 had Frisch de roman ‘Jürg Reinhart’ geschreven en gepubliceerd, in 1937 ‘Antwort aus der Stille’. Frisch studeerde toen voor architect. In die periode verbrandde hij al zijn manuscripten en besloot nooit meer te schrijven. Gelukkig hield hij zich niet aan zijn woord. Vanaf 1940 tot aan zijn dood in 1991 publiceerde Frisch meer dan vijfentwintig romans, toneelstukken, essay- en verhalenbundels, waarvoor hij verschillende internationale prijzen kreeg.

We krijgen nu een inzicht in de manier waarop Frisch aan zijn dagboeken werkte. Dat komt omdat de archieven van de uitgeverijen Suhrkamp en Insel bij wie Frisch publiceerde nu in het literatuurarchief in Marbach worden verwerkt. Daar liggen ook de drukproeven van Frisch’ dagboeken. De grondige correctie van die drukproeven – schrappen, omschrijven, toevoegen – was een essentieel onderdeel van het schrijfproces.

Het ‘Dagboek 1946-1949′ ontstond in het door de oorlog vernielde Berlijn. Destijds woonde Frisch in de Forststrasse in Zehlendorf. Het is in die periode dat hij zijn leven radicaal veranderde. Tussen de ruïnes van Berlijn definieerde hij de grote thema’s van zijn toekomstige werk: de vraag naar het ‘ik’, naar de eigen identiteit, naar de eigen levensloop met al zijn breuken en wendingen.

Uit de geschrapte passages van het dagboek weten we nu ook dat Frisch in Berlijn gelukkig was, dat hij er de liefde vond, dat hij er een vitaal leven leidde. Merkwaardig is dat Frisch al die geluksmomenten uit zijn dagboek heeft geschrapt, wellicht omdat hij vond dat ze niet goed genoeg waren geformuleerd. Interessant is ook dat uitgever Suhrkamp de droge titel ‘Dagboek 1946-1949’ nogal pretentieus vond voor een schrijver van 39 jaar. Frisch stelde dan voor om het boek de titel ‘Unterwegs’ (‘Onderweg’) te geven, maar uiteindelijk beslisten schrijver en uitgever om bij de eerste titel te blijven.

Frisch schrapte ook een nogal komische scène met de destijds beroemde acteur Jürgen Fehling, die eens ’s nachts uit frustratie zijn eigen naam bleef uitschreeuwen op straat. Volgens Jan Bürger in de Frankfurter Allgemeine wilde Frisch, die nog veel theaterstukken zou schrijven, het niet verbrodden met deze invloedrijke toneelspeler.

Piet de Moor