‘Het echtpaar dat met postkaarten de nazidictatuur bestreed’

De klassieker ‘Alleen in Berlijn’ van Hans Fallada toont het verzet van de kleine man tegen de grote repressie. Ludo Bekkers herlas het boek en ziet parallellen met een recent nieuwsfeit.

Enkele dagen geleden in de krant: boodschap in een jaszak. Het ging om een bericht van Turkse fabrieksarbeiders in onderaanneming die de klanten van de modeketen Zara wilden attenderen op het feit dat ze niet correct behandeld werden. De briefjes zaten in de zakken van kledingstukken die in Istanboel en andere Turkse steden verkocht werden. Het was een wanhoopsdaad gegroeid vanuit een lang aanslepend loonconflict. Deze originele actie deed, mutatis mutandis, denken aan een tragische soortgelijke geschiedenis in Berlijn tijdens de Tweede Wereldoorlog. Ze werd in een schrijnende roman van Hans Fallada verwerkt naar authentieke feiten.

Het boek “Jeder stirbt für sich allein” dat in 2016 in Duitsland zijn twaalfde editie kende en ook in het Engels en Nederlands werd vertaald (Alleen in Berlijn, 2016) waar het in de Angelsaksische landen een immens succes kende en ook verfilmd werd met Hildegard Knef en Carl Raddatz. In hedendaagse termen kan het boek beschouwd worden als een literair docudrama gebaseerd op ware gebeurtenissen die zich voordeden in Berlijn tijdens de Tweede Wereldoorlog. Het werd het laatste werk van de auteur Hans Fallada (1893-1937) die meer dan twintig publicaties op zijn naam heeft staan waaronder zijn meest bekende “Kleiner Mann, was nun” (1932). Het is pas na een bewogen leven, hij was een zware drugsverslaafde, belande meerdere keren in de gevangenis of in ontwenningsklinieken en begon redelijk laat aan een uiterst vruchtbare schrijverscarrière.

Nazidictatuur

Zijn laatste vuistdikke boek “Jeder stirbt für sich allein” leest als een tragische avonturenroman en vertelt de geschiedenis van het echt bestaande echtpaar van middelbare leeftijd Elise en Otto Hampel die aan het oorlogsfront hun enige zoon verloren en er dusdanig door getraumatiseerd werden dat zij in verzet kwamen tegen de nazidictatuur. De man kwam op het idee om postkaarten te kopen en op de keerzijde antinaziteksten te schrijven die hij vervolgens discreet op binnenvensterbanken achterliet. Twee jaar lang kon hij ongemerkt deze eenmansactie verder zetten met steun van zijn echtgenote. Toen werd hij door een domme en onverwachte samenloop van omstandigheden ontmaskerd en kwam in handen van de Gestapo terecht die hem trouwens al langer probeerden te vatten. Na een schijnproces werden beide ter dood veroordeeld en de man door de valbijl omgebracht Zijn echtgenote kwam om bij een bominslag op de gevangenis waar zij op haar terechtstelling wachtte. Tot zoverre in het kort de ware herschreven geschiedenis van dit dapper echtpaar.

Hans Fallada heeft er een adembenemende hulde aan gebracht met een roman die niets aan de verbeelding overlaat. Hij heeft zich blijkbaar strikt aan de basisfeiten gehouden na inzage van de rechtbankprotocollen maar er een uitermate felle aanklacht tegen Hitler en zijn bende (sic) van gemaakt. De protagonisten die hij neerzet zijn mensen van vlees en bloed met hun overtuigingen, hun sporadische zwakten maar vooral door hun principiële houding tot aan hun dood. Er is voor hen geen tussenweg onder het naziregime, er moet gehandeld worden zelfs met de discrete weerstand die, zoals later zal blijken, een hele groep van partijfunctionarissen tot wanhoop zal drijven. Door de hele roman is de nooit tanende genegenheid en ook liefde tussen beide echtgenoten een onverbreekbare band die hen tot aan hun gescheiden kerkerverblijf, in afwachting van hun dood, moed en troost zal geven.

Bestialiteit

Hoe dramatisch en diep menselijk het verhaal ook verteld wordt, nooit wordt de auteur larmoyant en overdreven sentimenteel. Er zijn hoofdstukken waar het de lezer haast ondraaglijk wordt omwille van de bestialiteit waarmee de personages behandeld worden en de scènes in de rechtbank met de valse getuigenissen, de partijrechters en advocaten maken de huidige lezer nog angstiger. Terwijl we weten dat dergelijke schijnprocessen tijdens de oorlog ook bij ons plaats vonden om maar te zwijgen over het Francoregime en de vele landen in Zuid-Amerika en overal waar politieke repressie aan de orde was en helaas is. “Jeder stirbt für sich” is een meesterwerk, een roman maar ook een aanklacht, een getuigenis en een pleidooi voor het niet aanvaarden van dictatoriale systemen die het slechtste in de mens ongestraft bovenhalen. Tenminste tijdelijk want het tij keert altijd, al duurt het vaak decennia.