Goethes laatste woorden: ‘Mehr Licht’. Of ‘Mehr nicht’?

Deze week verschijnt ‘Letzte Worte’, een onuitgegeven verzameling ‘sterfbedwoorden’ die de Duitse auteur Ernst Jünger zijn hele leven lang verzamelde maar nooit publiceerde.

‘Letzte Worte’ of ‘Laatste woorden’, zo heet een boekje dat deze week bij Klett-Cotta verschijnt. Het gaat om een selectie citaten uit een verzameling afscheidswoorden van stervenden die de Duitse schrijver Ernst Jünger (1895-1998) sedert het einde van de Tweede Wereldoorlog had aangelegd.

Jünger noteerde die ultieme uitspraken op fiches die hij in twee cartotheken onderbracht. Ze behoren tot Jüngers literaire nalatenschap die in het Literaturarchiv van Marbach wordt bewaard. Jünger-kenner Jörg Magenau selecteerde uit de oogst ‘laatste woorden’ 439 citaten.

Laatste woorden

‘Ik maak nog altijd vooruitgang,’ zei de Franse schilder Auguste Renoir op zijn sterfbed, terwijl zijn landgenoot en kunstbroeder Jean-Baptiste Camille Corot zijn leven besloot met de woorden: ‘Ik hoop ten zeerste dat men in de hemel kan schilderen.’

Het afscheid van de Duitse filosoof Hegel was tamelijk bitter: ‘Van al mijn leerlingen heeft slechts één me begrepen. – En die heeft me verkeerd begrepen.’ De Griekse meetkundige Archimedes beperkte zich tot een bondig: ‘Haal mijn cirkels niet door elkaar.’ Toen de nazi’s in 1938 Wenen binnenvielen, riep de Oostenrijkse cultuurhistoricus Egon Friedell voor hij uit het venster sprong tot de conciërge: ‘Gaat u alsjeblieft wat opzij staan’. De Franse koningin Marie Antoinette excuseerde zich op het schavot bij de beul omdat ze op zijn voeten had getrapt: ‘Pardon Monsieur, ik heb het niet opzettelijk gedaan.’

Grote vaart

Ernst Jünger heeft duizenden zulke citaten verzameld, maar hij deed er verder niets mee. Toch schreef hij bij de collectie een inleiding die nu voor het eerst wordt gepubliceerd. Jünger beschrijft daarin de stervenden, hoe de patronen van hun realiteit zich langzaam oplossen en hoe in hun brekende ogen al een zweem te zien is ‘van het totaal andere dat we in onze arme taal het “jenseits” plegen te noemen’. Jünger: ‘Misschien zijn reeds uitroepen, begroetingen, commando’s te horen wanneer de ankers gelicht en de scheepstouwen gekapt worden, zodat het schip aan zijn grote vaart kan beginnen.’ De laatste woorden van de stervenden kunnen de sterveling van pas komen die later dezelfde weg moet gaan en door dezelfde poort moet schrijden, aldus Jünger.

Nog een paar proefjes. Op zijn sterfbed meende de schrijver E. T. A. Hoffmann: ‘Nu is het tijd om een beetje over God na te denken.’ De Amerikaanse president George Washington hield het bij een droog: ‘Het gaat goed.’ De komiek Karl Valentin sloot af met: ‘Ik wist niet dat sterven zo mooi is.’ En de Amerikaanse acteur Humphrey Bogart meende uit de grond van zijn hart: ‘Ik had de whisky nooit door martini mogen vervangen.’

Bekend is de uitspraak van Goethe, die zijn laatste adem uitblies met de woorden: ‘Mehr Licht’. Anderen menen dat die woorden zijn vervalst en dat Goethe zijn leven afsloot met een laconiek ‘Mehr nicht’.

Piet de Moor