‘Elke serieuze schrijver in Afrika staat onder druk’

De Nigeriaanse dichter Tade Ipadeola vertelt liever niet waar hij momenteel in Antwerpen verblijft. © Michiel Leen

In het kader van de ‘Dag van de gevangen schrijver’ van zaterdag 15 november ontvangt PEN-Vlaanderen de Nigeriaanse dichter Tade Ipadeola. Vliegende reporter Michiel Leen zocht hem op in zijn tijdelijke, Antwerpse stek.

Ipadeola mocht aan den lijve ondervinden dat vrije meningsuiting in zijn geboorteland een zware prijs heeft. Zijn collega’s verdwijnen met regelmaat in de gevangenis (of erger), en hijzelf loopt als Nigeriaans PEN-president regelmatig risico. “Als ik te veel in de kijker loop, word ikzelf een doelwit. De schietschijf op mijn borst moet niet nog groter worden.”

Geen adres vermelden aub

Of ik de locatie van de flat waar PEN-Vlaanderen de Nigeriaanse schrijver onderdak biedt, alsjeblief niet expliciet wil vermelden, vraagt de organisatie voorafgaand aan het interview. Het blijkt geen overdreven maatregel te zijn. Buitenlandse auteurs die hier eerder verblijf hielden, werden in de gaten gehouden door spionnen en ontvingen zelfs in hun discrete ballingsoord bedreigingen. Er zijn nog plekken in de wereld waar een schrijver een prijs op zijn hoofd krijgt wanneer hij of zij vrijuit durft te spreken.

De Nigeriaan Tade Ipadeola hoort in dat rijtje thuis. Zijn bundel ‘The Sahara Testaments’ leverde hem de prestigieuze Nigeriaanse Prijs voor de Literatuur op. In die bundel staat de Sahara symbool voor de problemen van Afrika en de mensheid. Ontegensprekelijk pure poëzie, maar doorweven met een prominente maatschappijkritiek. En laat dat in Nigeria geen evidentie zijn.

Safehouse

“Tade zou eigenlijk vorig jaar hier moeten zijn,” legt Karel Sergen van PEN-Vlaanderen uit. “Visaproblemen verhinderden echter zijn komst. Protest van onder andere David Van Reybrouck, toenmalig president van PEN-Vlaanderen, kon daar niets aan verhelpen. Ook dit jaar heeft het lang geduurd voordat Ipadeola een visum kreeg. Want het gebeurt wel eens dat schrijvers niet terugkeren, omdat ze simpelweg niet terug kunnen naar hun land. De Azerbeidjaanse schrijver Mirze Sakit hebben we zo bijna een halfjaar opgevangen. Hij had een gedicht geschreven tegen de president van zijn land. Terugkeren naar Azerbeidzjan was geen optie. Hij heeft hier ook dreigtelefoons ontvangen. Daarom willen we dat deze flat een safehouse blijft voor onze residenten. Al is het voor ons, met de huidige besparingsrondes in kunst en cultuur, niet evident om sponsoring te blijven vinden voor de PEN-flat.”

Ipadeola laat het zich schijnbaar niet aan het hart komen, en heeft de thermostaat in de flat waar hij ongeveer een maand verblijft, naar subtropisch niveau gedraaid.

Voelt u zich hier veilig, meneer Ipadeola?

“Ik voel me hier veiliger dan thuis, ja. In Afrika staat elke serieuze schrijver wel op een of andere manier onder druk. Je moet weten dat Nigeria enkele serieuze problemen heeft, waaronder de escalatie van het conflict met Boko Haram. De pers ligt zwaar aan banden, de regering muilkorft de kranten en gooit kritische journalisten in de gevangenis, vooral wanneer ze de corruptie van het militaire apparaat onder de loep nemen. In Nigeria zijn er dit jaar alleen al drie muiterijprocessen geweest, waar steeds enkele tientallen officieren bij betrokken zijn. Journalisten die te diep in die materie graven, worden zelfs neergeschoten. Ik heb zelf ondervonden hoe mijn artikelen voor de Nigeriaanse krant The Guardian stelselmatig van het internet worden gehaald door de regering, met technieken die ze hoogstwaarschijnlijk hebben afgekeken van China of Rusland.”

Je zou net denken dat het internet het gemakkelijker maakt om kritische geschriften te verspreiden?

“De regering beseft ook wel dat een dergelijk geschrift vanuit de hele wereld online kan worden gelezen, dus ze zijn er als de kippen bij om de toegang te censureren. De gedrukte versie kun je immers enkel in Nigeria krijgen.”

Hoe zou u het huidige regime in uw land omschrijven?

“Het burgerlijke bestuur dateert van 1999, de eerste ‘vrije’ verkiezingen van 2011. Het ziet er democratisch uit, maar de regering is echter nog steeds erg militaristisch. De president van de senaat is een ex-kolonel. Hij stelde vorig jaar nog een wet voor die het strafbaar maakt om regeringsleden van corruptie te beschuldigen via sociale media. Niet meteen een maatregel die je in een burgerdemocratie zou verwachten. De grootste Nigeriaanse partij, PDP, wordt bemand door oud-soldaten. Zij zijn de meest gedisciplineerde, maar ook meest tirannieke partij. En toch kun je zeggen dat het vandaag beter gaat dan tijdens de militaire dictatuur: de muiterijprocessen zijn een stap in de goede richting. En ze waren vrij toegankelijk voor de pers, totdat de militairen in de beklaagdenbank dreigden dat de volgende golf muitende soldaten generaals zou gaan vermoorden. Dat was volgens de regering uiteraard ’too much information’, en de journalisten werden voor het eerst sinds lang weer gecensureerd. Sinds 1999 worden er gelukkig minder schrijvers en journalisten omgebracht, maar het komt vandaag nog steeds voor, helaas.”

“Ken Saro-Wiwa, toenmalig PEN-president in Nigeria, werd in 1995 nog opgehangen vanwege zijn aanhoudende kritiek op de olie-industrie. Een tragedie. Hij was niet banaal, hij uitte zijn mening met veel humor. Heel wat internationale organisaties stonden aan zijn kant. En toch heeft het regime hem vermoord. Hij was te gevaarlijk, waarschijnlijk. Saro-Wiwa’s dood maakte de wereld duidelijk dat het regime nergens voor terugdeinsde. “

Wat kunt u als huidig PEN-voorzitter in Nigeria doen om die situatie te veranderen?

“Dat is een moeilijke vraag. Het blijft gevaarlijk werk. We komen op voor digitale vrijheid en willen een wetsvoorstel promoten dat individuen beschermt die vrijelijk informatie online zetten. In het Westen is vrije internettoegang vanzelfsprekend, in Nigeria niet. Eenmaal informatie in het publieke domein belandt, wordt de maatschappij echter een beetje vrijer. Daarnaast volgen we van nabij de dossiers van schrijvers die in de problemen zitten. Vorig jaar werd nog een journalist van The Guardian vermoord. Een journalistiekstudent die voor het blad schreef, belandde in de gevangenis omdat hij op Facebook artikelen had gepost over de corruptie in het Noorden, waar Boko Haram opkomt. Hij kwam pas weer vrij toen hij ernstig ziek werd. Door zulke zaken wereldwijd onder de aandacht te brengen, via contacten met onze vrienden in België, Londen en elders in de wereld, willen we de regering onder druk zetten om onze collega’s vrij te laten. Als ik te veel in de kijker loop, word ikzelf een doelwit. Enfin, dat ben ik nu al, maar de schietschijf op mijn borst moet niet nog groter worden.”

Meneer Sergen, wat kan PEN-Vlaanderen concreet doen aan dergelijke verhalen?

“Onze afdeling ‘Writers in Prison Comittee’ heeft een overzicht van schrijvers die gevangen gehouden worden. Ieder jaar met Nieuwjaar schrijven we die gevangen auteurs brieven en kaartjes. Zonder politieke boodschappen, gewoon een eenvoudig kaartje, dat echter wel aangeeft dat er internationale aandacht is voor hun zaak. Daarnaast is er ons Rapid Action Network, waarin bepaalde schrijvers zich toeleggen op specifieke probleemgebieden. Wanneer er uit de headquarters in Londen informatie rond een specifiek geval binnenkomt, schieten we in actie.”

Tade, u schrijft vooral poëzie. Leent dat genre zich gemakkelijker tot maatschappijkritiek?

Exactly. Ik kan meer zeggen in een gedicht dan in een essay. Dat klinkt paradoxaal, maar het is niet anders. Tegelijkertijd voelt poëzie voor mij natuurlijker aan dan proza. Als schrijver blijf je toch ook die esthetische bekommernis hebben, los van de maatschappijkritiek. De manier waarop ik de Engelse taal gebruik, is erg beïnvloed door mijn moedertaal, het Yoruba.'”

Hoe vertaalt uw engagement zich in de ‘Sahara Testaments’?

“Je moet niet ver zoeken, hoor. Al op de eerste bladzijden vind je kritiek op de ravages die de olie-industrie heeft aangericht. “There is no stealth to the spreading wound/Let loose upon yesterday’s savannah/No genteel grace to the usurped ground/Famished of clues to a lost nirvana.” Ik was dan ook erg verbaasd dat uitgerekend mijn bundel de Nigeria Prize won, want het prijzengeld wordt ter beschikking gesteld door de grootste nationale oliemaatschappij. Dus nadat ik tot winnaar werd uitgeroepen, deden ze zich voor als de good guys. Hun aanpak zou minder vervuilend zijn dan die van de pure oil guys , en ze exploiteren ook het aardgas dat andere oliemaatschappijen vrolijk affakkelen in openlucht. Enfin, ik leerde heel wat bij over de olie-exploitatie in mijn land. Er zijn zelfs plannen voor een elektriciteitscentrale op gas. Hier in het Westen heb je de hele tijd door elektriciteit. Ik heb thuis vier uur per dag stroom, daarbuiten moet ik het zelf zien te rooien met een generator.”

“Maar de echte focus van de bundel blijft de Sahara. Het is de plek bij uitstek om het koloniale verleden van het continent te verkennen, en de manier waarop de Europese grootmachten met Afrika omgingen.”

“Frankrijk testte zijn eerste atoombommen in de Sahara, want ach, daar woonde toch niemand, juist? Ze hoefden geen toestemming te vragen, zelf in de 20e eeuw was die test hun geboorterecht. Koningin Victoria deed haar kleinzoon de Kilimanjaro cadeau, like that. Zelfs de Britse poet laureate Alfred Tennyson, nochtans een groot voorstander van the empire, vond dat te gortig. De Sahara is ook de grootste slavernijroute geweest, waarlangs zwarte slaven niet enkel richting Noord-Amerika vertrokken, maar ook, en in veel grotere getallen, naar het Midden-Oosten en Noord-Afrika. Die duizendjarige geschiedenis heeft amper sporen nagelaten. Dat zijn zaken waarvan ik vind dat mensen ze moeten weten.”

“Het grootste deel van de bundel gaat over de geografie van de Sahara zelf. We hebben de technologie, het geld en de mensen om de helft van die woestijn, die nu jaarlijks nog een kilometer verder uitbreidt, opnieuw groen te maken. De ecologische problematiek speelt ook mee in de opkomst van Boko Haram: als je een groeiende woestijn hebt, betekent dat ook dat er op dit moment jonge mannen rondzwerven die tien jaar geleden nog in een dorp woonden dat vandaag niet meer bestaat. Die jongens zitten zonder bestaansmiddelen. Plots duikt daar die terreurbeweging op, die bulkt van de giften uit Libië, Saudi-Arabië en Quatar, en die de jongens geld toestopt. Uiteraard treden ze dan massaal toe, gewoon om te overleven. De ecologische situatie heeft dus een directe geopolitieke impact. Duizenden jaren lang slaagden mensen erin om de Sahara bewoonbaar te houden, door kennis over irrigatie die duizenden jaren lang werd overgedragen. Toen kwamen de mijnen en de olie-industrie. Vandaag blijft er van die knowhow niets meer over. Niet alleen het milieu lijdt eronder, ook heelder talen en culturen verdwijnen zienderogen.”

“Ook de gevolgen voor Europa zijn niet min. Het huidige tempo van de illegale migratie naar Europa is onhoudbaar. Je kent de rode regen, het Saharastof dat soms ook België bereikt? De woestijn raakt ons allemaal, ook in Europa, zelfs in Zuid-Amerika. It’s not bad when it’s the rain. It’s bad when it’s the people. Je ziet steeds meer hate crimes tegen migranten in Europa, en de Afrikaanse thuislanden verliezen steeds meer scherpe geesten en handen. Terwijl de Sahara een zeldzame ecologische kwestie is die je met enige goodwill en knowhow nog kunt ombuigen. Maar de politieke klasse houdt zich liever bezig met haar corrupte spelletjes.”

Wat gaat u doen met het prijzengeld van de Nigeria Prize?

“Ik ga een kleine bibliotheek bouwen, om de literatuur in mijn land te promoten. De nationale bibliotheek stelt niets voor. Zelfs het werk van kleppers als Achebe is er niet te vinden. Nigerianen uit de diaspora hebben me tot nu toe zo’n 2000 boeken gestuurd. Dat zijn er waarschijnlijk meer dan er te vinden zijn in de nationale bibliotheek in onze hoofdstad. In een land dat 150 miljoen dollar per dag verdient aan olie!”

U gaat ook Europese gedichten schrijven. Sterker nog: u begint in Antwerpen.

“Antwerpen is de vriendelijkste Europese stad waar ik tot nu toe ben geweest, dus lijkt het me logisch de cyclus hier te beginnen. De sfeer hier is ideaal voor wat ik wil doen. Ik was in Stockholm, Frankfurt en Istanbul, op weg hierheen. Daar zie je niet de mix die je hier vindt. Antwerpen lijkt op Lagos in Nigeria: op straat tref je Filippino’s, Chinezen, Vietnamezen, Vlamingen, Fransen… everyone! Het is, op Amsterdam na, de meest kosmopolitische stad in Europa.”

DAG VAN DE GEVANGEN SCHRIJVER vindt dit jaar plaats op twee locaties: boekhandel De Groene Waterman in Antwerpen, en Theater Malpertuis in Tielt. Schrijvers Jeroen Theunissen (Antwerpen) en Annelies Verbeke (Tielt) interviewen de Nigeriaanse schrijver Tade Ipadeola. Verder komen ook dichters Fatena Al-Ghorra (Gaza) en vertaalster Nisrine Mbarki, Alhadi Adam Agabeldour (Soedan) , Bridget Tapuwa (Zimbabwe) en Nozizwe Dube (Zimbabwe) aan bod.

15 november 2014, 14.00 uur , Boekhandel De Groene Waterman, Wolstraat 7, 2000 Antwerpen

15 november 2014, 20.30 uur , Theater Malpertuis, Stationstraat 25, 8700 Tielt

Michiel Leen

Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier

Partner Content