Charles Dickens en de Nederlandstalige literatuur

Van Godfried Bomans tot Maarten ’t Hart en Stefan Brijs: bekende Dickensianen in de Nederlandstalige literatuur.

Morgen is het 200 jaar geleden dat de bekende Engelse auteur Charles Dickens werd geboren. Wat was de invloed van deze rasverteller op de Nederlandstalige literatuur?

‘Al deze figuren léven, zij zijn niet bedacht door een vernuftig brein, neen, zij zijn gecreëerd door een schepper, in drie dimensies, zo, dat men er omheen kan lopen en ze van alle kanten bekijken.’ Godfried Bomans was een Dickensiaan in hart en nieren. Hij vertaalde The Pickwick Papers (1836), het officiële debuut van Charles Dickens dat op sublieme manier het wereldje van de Engelse clubs te kijk zette, en imiteerde de meester: in het echt – als Bomans optrad durfde hij zich als Dickenslookalike voor te doen – maar ook in geschrifte. Zeker Bomans’ Pieter Bas is zwaar debet aan Dickens.

Dickens, die het genre van de sociale roman in Engeland min of meer uitvond, was zeker geen hemelbestormer of moralist. Hij was wel een eigenzinnige regisseur die hield van close-ups en straffe verhalen uit het alledaagse leven van de gewone man. Hij had een boontje voor verschoppelingen en zoomde graag in op landlopers, schooljongens, circusmensen, dieven en moordenaars. Hij was gefascineerd door het onderhuidse geweld in de burgerlijke samenleving en laat in bijna elke roman verschillende van zijn personages een plotse dood sterven. Dat hij een morbide voorkeur had voor moordscènes is alom bekend. Dickens wist zijn vrouwelijk gehoor tot tranen toe te bewegen wanneer hij de moord van Bill Sikes op Nancy in Oliver Twist met het nodige misbaar ten gehoor bracht.

In die zin stond hij aan de wieg van de huidige reality tv. Maar eigenlijk toonde hij al de weg naar het new journalism van de twintigste eeuw, waarin Tom Wolfe en bij ons Chris De Stoop uitblinken. Personaliseer en dramatiseer je verhaal. Laat je personages in authentiek slang converseren. Kortom, laat ‘het leven zoals het is’ met sprekende details tot leven komen.

Als jongeman al begon Dickens zijn journalistieke talent voor het uitbundig vertellen van sterke verhalen bot te vieren in allerlei journalistieke publicaties. Later schreef hij zijn romans in dagelijkse feuilletonvorm in kranten. Mensen stonden bij kiosken in de rij om te weten hoe Pip, hoofdpersonage in de roman Great Expectations (1862), het er in de volgende episode zou afbrengen. Arbeiders die het niet zo breed hadden, lazen de afleveringen tussen pot en pint aan elkaar voor in de pub. Iedereen leefde mee met het wel en vooral wee van de hoofdpersonages. De plotse, soapachtige wendingen in menig verhaal van Dickens gaven aanleiding tot drukke discussies. Waar romans vóór Dickens in de regel dameslectuur waren, kregen ze nu het aureool van universele vertellingen voor rijk en arm.

Zoals Hendrik Conscience, Dickens’ jaargenoot, zijn volk leerde voorlezen, zo liet Dickens de modale Brit meeleven met de lotgevallen van Pip & co. Dickens’ romans hebben het voordeel dat het Engels dat hij gebruikt nog altijd niet gedateerd is, terwijl het Nederlands van Conscience in de oerversie onleesbaar is geworden. Maar Dickens was zonder meer de betere schrijver. Ook al waren Consciences portretkunst én dialoogvorm in zijn dorps- en zedenromans lang niet slecht, bij Dickens is het allemaal een beetje meer uitgewerkt en intenser. Geen wonder dus dat hij de roman schreef die tot vandaag het vaakst verkochte fictieboek ter wereld is: A tale of two cities (1859 ) ging tweehonderd miljoen keer over de toonbank, vertalingen inbegrepen uiteraard.

De onvergelijkelijke literaire portretkunst van Dickens lag ook aan de basis van Camera Obscura (1839) van de jonge Nicolaas Beets. De hilarische manier waarop Beets de Haarlemse menselijke zoo typeert, is een fotografische, statische kopie van de filmische schwung waarmee de Britse meester zijn romanfiguren castte. Tijdens de Tweede Wereldoorlog rijpte het plan om het hele oeuvre van Dickens in het Nederlands te vertalen maar pas in 1952-53 rolden de 32 delen van de Nederlandse Dickens van de pers bij Spectrum Uitgeverij. Bomans nam The Pickwick Papers voor zijn rekening. Deze Prisma Pockets werden in een tiendelige, selectieve versie heruitgebracht onder het imprint Brilliant Books en zijn antiquarisch en online nog op de kop te tikken.

Maar ook Nederlandstalige auteurs van vandaag geven toe dat ze de mosterd bij Dickens haalden. Maarten ’t Hart is de bekendste Dickensiaan na Bomans. Stefan Brijs bekent dat hij met Post voor mevrouw Bromley, zijn kleurrijke epos over de Eerste Wereldoorlog, in onvervalste Dickensstijl te werk is gegaan: breed uithalen in de karakterisering van zijn personages, onverwachte plotwendingen verzinnen en empathisch vertellen zodat de lezer zich kan inleven. En nooit vergeten een ironisch-humoristische toets aan te brengen. Maar met mate. Anders wordt de toon grotesk, karikaturaal en kunstmatig overdone.

Frank Hellemans