Yves T'Sjoen

‘Censuur in Zuid-Afrika: een fraai schouwspel is het niet’

Yves T'Sjoen Hoogleraar moderne Nederlandse literatuur (UGent) en verbonden aan de Universiteit Stellenbosch

‘Met vereende krachten kan de universitaire gemeenschap een stem verheffen en politieke inmenging in journalistiek, literatuur en het academische bedrijf nadrukkelijk afkeuren’, schrijft Yves T’Sjoen over de recente berichten over censuur in Zuid-Afrika.

De afgelopen tijd bestaat veel ophef over een onthullend boek van de gezaghebbende Zuid-Afrikaanse journalist Jacques Pauw. In The President’s Keepers wordt de graaicultuur van president en regeringsleider Jacob Zuma en entourage aan de kaak gesteld. Het politieke toneel van Zuid-Afrika verkeert al langer in zwaar weer. Vandaag méér dan gisteren. In 2019 – Msholosi Zuma (75), niet meer herverkiesbaar, is dan tien jaar aan de macht – hebben parlementsverkiezingen plaats. De Nationale Vergadering duidt de nieuwe president aan. De machtsstrijd voor het hoogste ambt wordt meedogenloos gevoerd. Volgend jaar organiseert ANC alvast voorzittersverkiezingen. In hoge mate zullen de presidentsverkiezingen daardoor worden bepaald. Het politieke gekrakeel bestaat al langer maar nu worden bij de vleet beschuldigingen en verdachtmakingen geuit. Kandidaten staan elkaar naar het leven. Een fraai schouwspel is het niet.

‘Censuur in Zuid-Afrika: een fraai schouwspel is het niet’

In dat licht speelt de commotie rond Jacob Zuma weer op. Persaandacht voor vriendjespolitiek en ongegeneerde zelfverrijking van een bepaalde ANC-elite deert de betrokkenen blijkbaar niet. Het is bekend dat Zuma al vele jaren in meerdere corruptieschandalen wordt genoemd, en dat hij zich ondanks een opeenstapeling van juridische klachten en aantijgingen weet te handhaven. Jacques Pauws onthullende boek is verschenen in het fonds van NB Uitgewers. Begin november ontvingen uitgeverij en auteur een brief van de Staatsveiligheid met het dringende verzoek het boek uit de handel te halen. NB Uitgewers liet zich daardoor niet intimideren en bracht terstond een tweede druk op de markt.

Nieuwe censuurraden na apartheid

In Zuid-Afrikaanse media is om evidente redenen veel ophef ontstaan. De censuur van staatswege wordt op de korrel genomen. Het gevolg van die heisa is ontzettend veel aandacht voor Jacques Pauws onderzoeksjournalistiek en de moedige beslissing van de Zuid-Afrikaanse uitgeverij. Een van de meest kritische standpunten is van de hand van Breyten Breytenbach: Helaas is de censuur geen alleenstaand geval. Nog niet zo lang geleden besliste de Universiteit van Kaapstad om kunstwerken in het patrimonium vanwege ‘campussemiotiek’ niet langer uit te stallen in publieke ruimten, zoals leslokalen en vergaderzalen. Datzelfde universiteitsbestuur hanteert sinds kort ook een discriminerend beleid ten aanzien van eigen personeelsleden. Onderzoekers die in geaccrediteerde tijdschriften publiceren en daarvoor onderzoeksfondsen verwerven, ontvangen op grond van etnisch-politieke overwegingen geen reis- en onderzoekskrediet meer.

Voor het colloquium van de onderzoeksgroep Gents centrum voor het Afrikaans en de studie van Zuid-Afrika (UGent, 11 oktober) diende schrijfster en wetenschappelijk onderzoeker Sonja Loots af te zeggen. Ter elfder ure bereikte haar en andere collega’s in Kaapstad het bericht dat onderzoeksgeld dit jaar alleen nog is weggelegd voor ‘niet-wittes’. Een demarche bij de toenmalige vicerector van de Universiteit Gent professor Freddy Mortier heeft er toe bijgedragen dat de alma mater alsnog reis- en verblijfskosten van de Zuid-Afrikaanse academica heeft vergoed. Bij wijze van kritisch standpunt ten opzichte van het UCT-beleid kon dit gelden. Doctor in de letteren Sonja Loots hield een lezing tijdens de Gentse studiedag. PEN Afrikaans heeft zich naar aanleiding van die onwelvoeglijke zaak uitgesproken tegen het onderzoeksbeleid van UCT dat op discriminatie en te argwanen wispelturigheid berust.

De berichten die mij ter ore komen, zijn verbijsterend. Kritische stemmen zoals die van Jacques Pauw worden gemuilkorfd, wetenschappers wordt verhinderd over onderzoeksresultaten te rapporteren aan buitenlandse universiteiten en kunstwerken zijn verboden en worden in depots weggestopt. Dat laatste gebeurt in casu aan de universiteit waar onder anderen vooraanstaande Zuid-Afrikaanse schrijvers Etienne van Heerden en John M. Coetzee hun academische loopbaan hadden.

Leerstoel als kritisch Zuid-Afrikaplatform

PEN Vlaanderen wordt hierbij uitgenodigd de stem te verheffen en dergelijke ontoelaatbare beslissingen van politieke overheden en universiteitsbesturen te contesteren. Dat de Universiteit Gent het voortouw kan nemen, heeft alles te maken met de Leerstoel Zuid-Afrika: talen, literaturen, cultuur en maatschappij die door het Bestuurscollege is goedgekeurd en sinds dit academiejaar operationeel is. In de faculteit Letteren en Wijsbegeerte is professor Willemse (Universiteit van Pretoria) de eerste leerstoelbekleder. De aanstelling van Hein Willemse (oktober-december 2017), een krachtige stem in de Zuid-Afrikaanse academische wereld en pleitbezorger van de zwarte stem in de Afrikaanse letteren, heeft de waarde van een statement. Ook de Sarton Medaille voor professor Steward van Wyk (Universiteit van Wes-Kaapland, Bellville-Kaapstad), vorig jaar namens de faculteit L&W en het Sarton-comité uitgereikt, past in het kritische beleid van de onderzoeksgroep Gents centrum voor Afrikaans tegenover Zuid-Afrika. Niet op basis van etnische, politieke of religieuze criteria worden Zuid-Afrikaanse academici uitgenodigd naar de UGent. Hoogstaand wetenschappelijk onderzoek, aandacht voor meertaligheid en multiculturalisme in Zuid-Afrika, eerbied voor mensenrechten, zoals freedom of speech, zijn maatstaven die door de faculteit en de bevoegde adviesraad in de aanstellingsprocedure voor leerstoelbekleders worden gehanteerd.

Writer in Residence aan de UGent

Het is dan ook met afschuw dat de UGent akte neemt van censuurmaatregelen, spreekverbod en verwijdering van kunstwerken in de publieke ruimte. De oprichting van de Leerstoel Zuid-Afrika past in het internationaliseringsbeleid van de universiteit. Daarnaast wil de UGent volgend kalenderjaar van start gaan met de aanstelling van een Writer in Residence. Een internationaal gereputeerde schrijver kan ieder jaar gedurende enkele maanden als gastauteur verblijven en werken in Gent. In samenwerking met Bibliotheek De Krook wordt de residentieschrijver uitgenodigd voor publieksevenementen, workshops met professoren en studenten, voordrachten en voorleessessies.

De instelling van de Leerstoel is een aanleiding om het internationaal literaire programma van start te laten gaan met een gezaghebbend Zuid-Afrikaans schrijver. Contacten worden gelegd, onderhandelingen hebben thans plaats. De naam wordt binnenkort bekend gemaakt. De aanstelling van een in de wereld gerenommeerd auteur betekent niet alleen de start van een internationaal auteursprogramma aan de UGent. Daarenboven profileert de UGent zich als academische instelling waar literatuur een prominente plaats heeft, onder meer als openbaar platform waar schrijvers en kunstenaars creatief kunnen zijn en een eigen spreekbuis krijgen.

De onthutsende inperking van vrije meningsuiting in Zuid-Afrika wordt op die manier vanuit een belangrijke universiteit in Europa gecounterd. De uitreiking van de eredoctorstitel aan Breyten Breytenbach, op 3 december 2014, was een eerste bestuurlijke beslissing die getuigt van het maatschappelijk engagement en de betrokkenheid van UGent in internationaal perspectief.

Met vereende krachten kan de universitaire gemeenschap een stem verheffen en politieke inmenging in journalistiek, literatuur en het academische bedrijf nadrukkelijk afkeuren. De Leerstoel Zuid-Afrika, de performante onderzoeksgroep Gents centrum voor Afrikaans en Zuid-Afrikastudie en voortaan ook de Writer in Residence, in 2018 zoals gezegd een literaire stem uit Zuid-Afrika, tekenen protest aan tegen de gang van zaken in Zuid-Afrika. Universiteit Gent afficheert zich op deze wijze als geëngageerd academisch instituut waar professoren en studenten zich kritisch uitspreken. Wij wensen steun uit te spreken voor de kritische onderzoeksjournalistiek van onder anderen Jacques Pauw en NB Uitgewers. Maandblad Zuid-Afrika (december 2017) rapporteert dat via bol.com het e-boek beschikbaar is in ons taalgebied.

Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier

Partner Content