‘We zijn zelf verantwoordelijk voor de manier waarop we heilige teksten interpreteren’

‘Religieuze teksten hebben geen aanhangers nodig, maar goede verstaanders’, schrijft Leen Bosgra (VPKB). ‘Gelovigen zouden zich bewust moeten zijn van hun eigen culturele bagage en zich niet moeten verschuilen achter teksten, die hen zogenaamd gelijk geven.’

Religie ligt op straat. In Brussel is het gebruikelijk dat mensen op de muren, naast stripfiguren, hun leuzen kalken en stellingen deponeren. Dat is aantrekkelijk, want een gesprek in het openbaar is interessanter dan in de school of in de gesloten kamer. Wie op de muur schrijft wil gelezen worden door iedereen. Maar wat er in die grote letters gezegd wordt lokt natuurlijk ook tegenspraak uit. Zo trof ik een uitspraak aan in Anderlecht, op een blinde muur langs het kanaal. “Pourquoi tous prophètes ont moudit le (sic.) juifs?” Wie het geschreven heeft weet ik niet en ik kan degene die hier aan het werk was alleen maar uitnodigen om uit de anonimiteit te treden.

Dat het de schrijver menens is moet haast wel. De gemeentelijke schoonmaakdienst wiste aanvankelijk de stelling op de muur uit. Maar twee dagen later stond hij er weer. Nu nog groter en met meer nadruk. Dan kan het haast niet alleen maar een puberale gelegenheidsgrap zijn, maar moet er ook iets diepers zitten.

Allereerst heeft de schrijver een spelfout geschreven. Ik neem aan dat men het werkwoord ‘maudire’ (het Franse werkwoord ‘vervloeken’) bedoelt. En dan staat er inderdaad dat ‘de profeten’ bedoeld zouden hebben de joden te vervloeken. Ik neem de opsteller de schrijffout overigens niet kwalijk. Afkomstig uit een Nederlandstalig gebied weet ik maar al te goed hoe moeilijk het is om in België perfect meertalig te zijn. Mij is verder niet duidelijk wie er met ‘alle profeten’ bedoeld zijn, maar ik neem aan dat de schrijver bepaalde belangrijke personen bedoelt of verwijst naar teksten uit zijn godsdienstige traditie. Ik kan verder alleen maar uit mijn eigen, protestantse, traditie spreken.

Laat ik echter eerst duidelijk zijn in mijn antwoord aan de vragensteller. Zijn (of haar) vraag beschouw ik als een retorische vraag. Hij bedoelt te zeggen dat de joden minachting waard zijn en minderwaardig of erger zijn. Het opvallende is echter dat hij dat niet op eigen gezag wil zeggen, maar dat in de mond legt van anderen. “Waarom hebben alle profeten …?” Op die manier wordt de eigen verantwoordelijkheid ontlopen. Zelfs al zou het waar zijn dat er afkeurende teksten in de bekende heilige boeken te vinden zijn, dan nog wijs ik zijn uitspraak met kracht van de hand. Het is onzin, discriminatie en antisemitisch gekleurde stemmingmakerij. Onder het mom van een bindende tekst. Helaas komt dat in de beste kringen voor.

Laat ik dat illustreren met een voorbeeld uit mijn eigen protestantse geschiedenis. Volgend jaar, 2017, vieren wij dat protestanten 500 jaar bestaan. In België wordt dat op uitgebreide schaal gevierd. Wij gedenken dan onder meer de eerste hervormer, Maarten Luther, die in 1517 zijn 95 stellingen in Duitsland publiceerde en daarmee het startsein gaf aan de protestantse kerken in Europa. Nu kun je Luther moeilijk een profeet noemen, maar het is wel een visionair geweest, die op dat moment een lichtend voorbeeld was. Hij had scherpe kritiek op misstanden van de Katholieke kerk, die nu niet meer zo actueel zijn. Waar we hem echter nog steeds erkentelijk voor zijn is, dat hij de kern van het protestantisme overtuigend verwoordde. Hij is daarom nog steeds van belang en lezenswaardig, al is ook hij ook een kind van zijn tijd.

Dat laatste blijkt vooral uit zijn woorden over de joden. Vooral op het laatst van zijn leven heeft hij zich nogal afgezet tegen het jodendom in een boekje met de titel ‘Over de joden en hun leugens’. Luther was teleurgesteld, dat zijn boodschap door de joden in zijn omgeving werd genegeerd en dat ze rustig dezelfde religie bleven aanhangen als vanouds. Hij dacht dat ook zij door hem bekeerd konden worden. Dat dat niet zo was irriteerde hem en hij had niet de grootheid van geest te kunnen zeggen: Iedereen zijn eigen overtuiging, dat moet je respecteren.

Wat Luther dan ook in zijn boekje schrijft is dermate beledigend en beneden de maat, dat ik het maar niet ga herhalen. De Lutherse kerk heeft er in Duitsland officieel afstand van genomen. Dit was een ‘faux pas’ van Luther. Is Luther daarmee afgeschreven? Nee, hij blijft een respectabel mens, maar huilde op dit punt met de wolven mee. Dat wil zeggen: hij kwam terecht in een anti-joods sentiment, dat regelmatig de kop opsteekt in de geschiedenis van Europa. Echt antisemitisch kun je hem moeilijk noemen, maar hij heeft met zijn kwalijke uitspraken de positie van de joden wel bemoeilijkt.

Voor elke bewering een heilige tekst

Bij dit alles beriep Luther zich op de Bijbel, het boek van christenen, waarin zij de stem van God vernemen en dat ze voor een groot deel van de joden hebben overgenomen. Omdat Luther een kenner van de Bijbel was, vond hij hier en daar teksten, die zijn stellingen tegen de joden konden aantonen. Maar het waren in feite ‘bewijzen’ van zijn eigen ergernis. Als Luther in een andere tijd had geleefd, zou hij de teksten zeker anders uitgelegd hebben. Zo werkt het echter al eeuwen: men vindt voor iedere bewering wel één of andere heilige tekst. Iedere ketter heeft zijn letter, zeggen we dan. Als gelovigen hebben we te maken met boeken die ons hebben gevormd en geïnspireerd, maar we zijn en blijven mensen. Ons verstaan van de tekst is niet zomaar duidelijk. En het verandert. We blijven daarin verantwoordelijk voor wat we zeggen.

Tijani Boulaouali, die in deze rubriek het artikel ‘Extremisme is een keuze van de twijfelaars en de verdwaalden’ heeft geschreven, stelt dat we extremisme overwinnen met meer kennis en opleiding. Het citeren van een heilige tekst en dan zeggen dat God het wil is voor simplisten, vindt hij. Kennis vergroot onze horizon, maakt ons oordeel diepgaander en onze levens rijker en succesvoller. Of hij ook bedoelt dat mensen er moreel sterker van worden is niet helemaal duidelijk.

Zijn artikel is lezenswaardig en open. Maar ik zie één tekortkoming: kennis op zichzelf is altijd goed, maar leidt niet altijd tot moreel hoogstaande oordelen. Knappe mensen kunnen ongelooflijk foute dingen doen. Een denkpatroon waarbij groepen mensen verketterd of gediscrimineerd worden kan heel taai zijn. Een mens is ook een gewoontedier, die altijd wel een tekst, een profeet of een andere reden vindt om iemand buiten de groep als vijand te zien.

Antisemitisme berust op mythen, intolerantie, vooroordelen, verkeerd gebruik van Bijbelteksten. Iedereen kan die kennis opdoen. Niettemin zijn er nog steeds mensen die er in ‘geloven’. Luther was er ook één van en de kerken moeten hem daarin nu afvallen. Ze leggen de teksten die hij als anti-joods zag anders uit en terecht.

De uitsluiting van homoseksuelen geeft hetzelfde beeld te zien. De kennis is ruim voorradig dat er niets bijzonders met hen aan de hand is en dat ze in alles aanvaard kunnen worden. Toch geloven sommigen heilig, dat ze zich een negatief oordeel over hen kunnen aanmatigen. Zeker, opnieuw gesteund door teksten. Ik beschouw dat als een doodlopende weg.

Gelovigen zouden zich bewust moeten zijn van hun eigen culturele bagage en zich niet moeten verschuilen achter teksten, die hen zogenaamd gelijk geven. Een tekst heeft geen aanhanger nodig, maar een goed verstaander. En een goed verstaander leert zowel te luisteren naar de tekst als naar zichzelf. Niemand ontkomt aan de eigen verantwoordelijkheid daarin.

Leen Bosgra is predikant voor de Protestantse kerk Bethlehem (Huis van Brood) in Anderlecht.