We hebben er sinds eind 2015 mee leren leven dat het Westen minder veilig en minder vrij is geworden’

‘Burgers keken ontzet naar de slachtoffers van Manchester of Barcelona, maar de breed uitgedragen solidariteit die zo typisch was na de aanslagen in Parijs of in Brussel, ebde weg’, stelde Knack-hoofdredacteur Bert Bultinck vast.

Het is een paradox die het afgelopen jaar tekent: hoewel 2017 geteisterd werd door een schrikwekkend aantal dodelijke terreuraanslagen, werd de gemiddelde Europeaan er zichtbaar minder door geraakt. Burgers keken ontzet naar de slachtoffers van Manchester of Barcelona, maar de breed uitgedragen solidariteit die zo typisch was na de aanslagen in Parijs of in Brussel, ebde weg. Gelukkig was er dit jaar geen grote aanslag in eigen land, dat speelt zeker mee. Maar het lijdt weinig twijfel dat er een unheimlich soort van gewenning optreedt: we hebben er sinds eind 2015 mee leren leven dat het Westen minder veilig en ook een beetje minder vrij is geworden. Psychologen mogen dat aanpassingsverschijnsel met verve van commentaar voorzien, het blijft een schokkende vaststelling.

Op politiek vlak viel met de overwinningsnederlaag van Angela Merkel afgelopen september het laatste bastion van het postdemocratische tijdperk in Europa. Dat is althans de stelling van de Duitse socioloog Wolfgang Streeck, die enkele weken terug een vernietigend portret van het hele bewind van de Duitse bondskanselier borstelde in de Frankfurter Allgemeine Zeitung. Streeck ziet in het tegenvallende resultaat van Merkels CDU een finale klap voor de politiek van het niet zo moedige midden. Hij verwijt haar de dood van de politiek, en machiavellisme, en draaikonterij: zij heeft de afgelopen twaalf jaar bij elke kwestie van belang voortdurend geschipperd, gewacht, uitgesteld en uiteindelijk voor de minst controversiële beslissing gekozen. De enige keer dat ze wel een forse beslissing nam – bij de vluchtelingencrisis van 2015 – zou ze die met de verkeerde middelen verdedigd hebben: wie de toverformule ‘wir schaffen das’ eind 2015 nog durfde tegen te spreken, werd in geen tijd verdacht gemaakt als halve fascist, aldus Streeck. Wat is dat f-woord dan nog waard, vraagt hij zich af, als je het op een later moment écht nodig hebt, bijvoorbeeld omdat de bruinhemden op de deur kloppen?

Hoewel de gevreesde doorbraak van als ‘populistisch’ omschreven figuren als Geert Wilders of Marine Le Pen in 2017 uitbleef, valt er iets te zeggen voor zijn stelling van het einde van de postdemocratie. Nu ook in Duitsland de onvrede met the powers that be in parlementszetels is vertaald, is de ideologie overal terug – niet zelden samen met de opgang van extreem links of rechts. Voor die polarisatie van het politieke landschap zijn een aantal redenen.

De groeiende ongelijkheid, met aanstootgevende precisie opgemeten door de Franse econoom Thomas Piketty, laat boze verliezers achter, die vol van frustratie en rancune de extremen opzoeken. De om zich heen grijpende terreur en het beangstigende moslimfundamentalisme duwen kiezers naar marxistische of extreemrechtse heilsprofeten. De vluchtelingencrisis en de moeilijke integratie van migranten drijven minder gefortuneerde burgers ook al naar politici die expliciet of met hondenfluitjes het onbehagen in welhaast militaire law and order, xenofobie of racisme omzetten, en die driest schimpen op de ‘politieke correctheid’ van meer gefortuneerden in welke linkse kerk dan ook.

Het geknoei van de Europese Unie, die er maar niet in slaagt de vluchtelingencrisis op te lossen – tenzij met gewelddadige milities in Libië en een deal met mensenrechtenschender Erdogan in Turkije – versterkt de vertwijfeling. In Brussel slagen ze er zelfs nog niet in om de race to the bottom in de Europese vennootschapsbelastingen een halt toe te roepen. De multinationals en hun aandeelhouders en ceo’s blijven winnen, de Paradise Papers waren een nieuwe slag in het gezicht van de burger die zijn belastingen wél betaalt. In het licht van die verscheurende tendensen zou het van de weeromstuit zomaar eens kunnen dat we binnenkort, en anders dan Streeck verwacht, massaal gaan terugverlangen naar de vrede van een postideologische Mutti.

Ondertussen klikken we ons in Vlaanderen suf op verhalen over Carles Puigdemont en de Reus van de Bende van Nijvel, de twee belangrijkste bijrollen van 2017. De afgezette Catalaanse president herinnert ons aan ons eigen Vlaamse nationalisme dat in de koelkast is blijven steken, en dat voorlopig ook niet de warme burgermaatschappij heeft voortgebracht die het ons op wekere momenten had beloofd. De Reus – wie hij ook moge zijn – achtervolgt ons met verhalen uit een kil decennium, dat schijnbaar aan een comeback is begonnen. In die zin is de grimmige robotfoto van het soort terrorist dat we vergeten waren, de blanke homegrown fighter, het spookbeeld dat dit vertwijfelde jaar misschien nog het best samenvat.