‘Waarom zijn de teksten van Luther ook vandaag nog boeiend om te lezen?’

‘Waarom zijn protestantse preken soms zo saai en waarom zijn vele teksten van Luther vandaag de dag nog boeiend om lezen?’ schrijft dominee Thorsten Jacobi naar aanleiding van de viering van 500 jaar Reformatie.

Bij heel wat preken weet je als toehoorder eigenlijk al wat er komen gaat, nog voor de preker een woord gezegd heeft. Hij zal wel tegen iets zijn, omdat God het ook niet wil. Of hij verspreidt een wolk van weldoende woorden over de hoofden van de gemeenschap, om de mensen te troosten. Dat doet goed. Maar, bij het verlaten van de kerk, botsen de bezoekers straks weer op de knalharde realiteit.

Bij Luther duikt die harde realiteit al in zijn preken en in zijn andere geschriften op. Die harde realiteit krijgt een theologische naam: de wet. Dit weekend is het exact 500 jaar geleden dat Luther zijn stellingen op de deur van de kerk van Wittenberg spijkerde. Nu begrijpt dit haast niemand meer, want het woord ‘wet’ dat Luther gebruikt, heeft niets met het juridische te maken.

Reeds in zijn tijd had Luther heel wat moeite om de mensen uit te leggen wat hij daarmee bedoelde Vaklui meenden toen dat onder ‘wet’ vooral die geboden te verstaan zijn die in het oude testament aan de joden werden opgelegd, zoals de besnijdenis of het koosjer eten.

Voor de christenen gelden deze geboden niet meer. Ze zijn vrijgesteld van deze geboden maar niet van de Tien Geboden of het gebod van de naastenliefde. Dat is verkeerd, zegt Luther. Elke christen is vrij van alle geboden. Want hij is vrij van de dwang om de wet, als som van alle geboden, te moeten naleven. Als hij de wet naleeft, moet hij dit zonder dwang doen, dat wil zeggen, vanzelf, automatisch en met liefde.

Luthers verstaan van de wet vinden we terug in een definitie, waarmee een gekende heden­daagse sociologe, Hartmut Rosa, verklaart wat hij onder totalitaire macht verstaat. In zijn boek ‘Beschleunigung und Entfremdung‘ (2013) wil hij macht eerst totalitair noemen wanneer ze (a) druk op de wil en de handelingen van het subject uitoefent, als het (b) onmogelijk is er aan te ontkomen, zodat in de ene of andere vorm alle subjecten ervan betrof­fen zijn, als ze (c) alle levenssituaties doordringt en niet tot het één of andere levensdomein beperkt is en (d) als het moeilijk of haast onmogelijk is ze te bekritiseren en te bestrijden.

Totalitaire macht

Luther en zijn medestanders zagen in de macht van de toenmalige roomse Pauskerk zulk een totalitaire macht. Zij doordrong met een golf van geboden en verboden de gehele samenleving en betuttelde de mensen. Luther schreef in 1519: ‘De kerk stond ‘sinds haar ontstaan’ er nooit zo ongelukkig voor als nu en ze wordt van dag tot dag ongelukkiger. Ze wordt door zo vele decreten, wetten en voorschriften doodgepest en nog wreder als in de tijd van de marte­laren door folterknechten ten gronde gericht. Deze kwelling der zielen deert de paus echter niet in het minst.’ Zelf had Luther onder de regels van het kloosterleven geleden, niet omdat ze te streng waren, maar wel omdat ze hem niet de ultieme zekerheid gaven dat het navolgen ervan hem de hemel naderbij zou brengen.

De Wittembergse Reformatie bevrijdde de mensen van de druk van de totalitaire macht: de protestanten namen afstand van Rome en het roomse kerkrecht. Ze schaften het vastengebod en verbod op het huwelijk voor geestelijken af. De lokale kerkgemeenschappen kregen het recht om zelf hun predikers te kiezen. Hen werd de bijbel in de volkstaal overhandigd, zodat de mensen zelf konden uitmaken wat Gods wil is en wat niet.

Wat de Reformatoren niet deden: ze zagen niet dat niet alle druk uit Rome kwam. Er waren ook andere zaken die de mensen belastten, zoals de onrechtvaardige levensomstandigheden waaronder de boerenbevolking leed. De adel was hier de hoofdschuldige.

Verruiming van het begrip ‘wet’

Luthers grootste fout en vooral die van Philipp Melanchton, de opvolger aan het hoofd van de Wittembergse Theologie, was dat ze het christelijk vrij-zijn-van-de-wet beperkten tot het domein van de religie.

Dat was vreemd, want Luther had reeds in 1519 de poort naar de verruiming van het begrip ‘wet’ geopend: ‘Zo dikwijls het woord Gods gepredikt wordt, verschaft het een blij, ruim en rustig geweten, want het is een heerlijk en liefelijk woord van genade en vergeving. Zo dikwijls het woord van de mens verkondigd wordt, veroorzaakt het een treurig, eng en bevreesd geweten, want het is het woord van de wet, de toorn en de zonde.’

Wat Gods woord en wat het woord van de mens omvat, wordt door de inwerking ervan op de menselijke ziel bepaald. Niet door de herkomst. Want het is niet omdat het in de bijbel staat, dat het steeds goed en mensvriendelijk is. Dat geldt ook voor de heilsbeloften die technolo­gische vooruitgang en consumeren hoog in hun vaandel dragen.

Als dat zo is, dan bestaat er vandaag de dag nog heel veel ‘wet’: zaken die zwaar op de ziel van mensen wegen. Zaken waaraan men niet ontsnapt en die in elk levensdomein doordrin­gen. Zaken die onaantastbaar genoemd worden en gespaard van kritiek blijven omdat de mensen ze als zo prachtig, hip en comfortabel beschouwen. Net de mensen in de zogeheten vrije westerse wereld gaan gebukt onder heel wat dwang.

Meer vrijheid of meer dwang?

De Koreaanse filosoof Byung-Chul Han stelt in zijn ‘Ansichten des Digitalen‘ (Berlijn 2014) het volgende vast: ‘Wij leven nu in een bijzonder historische periode, waarin de vrijheid zelf dwang veroorzaakt. Vrijheid is eigenlijk het tegengestelde van dwang. Nu veroorzaakt het tegengestelde zelf dwang. Meer vrijheid brengt dus meer dwang.’

Men kan niet aan elke dwang ontsnappen. Maar om aan een dwang te ontkomen, moet men hem eerst erkennen, hem bij de naam noemen. Han geeft een voorbeeld: ‘Vandaag zijn we weliswaar bevrijdt van de maschines uit het Industriële Tijdperk, die ons uitbuitten en tot slaaf maakten. Maar de digitale apparaten brengen een nieuwe dwang, een nieuwe verslaving. Zij buiten ons nog efficiënter uit in zoverre ze, op basis van hun mobiliteit, van elke plek een werkplek en van elke tijd een werktijd maken. De vrijheid van de mobiliteit ontpopte zich tot de fatale dwang om altijd en overal aan het werk te zijn. Iedereen draagt de werkplaats met zich mee, net als een werkkamp. Op die manier ontsnapt men niet meer aan het werk.’

Kracht van de Bijbelse boodschap

De filosoof kan dwangsituaties ontmaskeren. De prediker heeft de opdracht, in Gods naam, de mensen aan te moedigen om aan deze dwang te ontkomen. Hij geeft hen het recht om dat te doen. Hij gebruikt de kracht van de Bijbelse boodschap om hen het volgende duidelijk te maken: wat je meent te moeten doen, hoef je niet te doen, je bent vrij. Waar zulke woorden op vrucht­bare bodem vallen, ontwikkelen ze zich in Gods woord. Ze veranderen in het ‘Evange­lie’, een boodschap die blij maakt. Als bij de mens de dwang uit het hoofd gepraat wordt, vindt de mens datgene wat met het oud-religieuze woord ‘heil’ bedoeld werd.

Op 28 oktober 2017 viert de Verenigde Protestantse Kerk in België het Jubileum ‘500 Jaar Reformatie’ met een plechtige eredienst met als thema “Bevrijdt tot”. Luther had eerst de ‘vrijheid van’ benadrukt: een christenmens is een vrij heer over alle dingen en niemands onderdaan.” Eerst dan wordt hij vrij om naar Gods geboden en in harmo­nie met zijn mede­mensen te leven. Dat houdt ook in: zijn medemensen aandachtig waar te nemen want: ‘een christenmens is tegelijk een dienstbare knecht aller dingen en ieders onderdaan’.

Ik zal op 28 oktober mijn smartphone thuislaten, tussendoor geen e-mails checken, maar mee feesten. Ik ga geen oog voor het display hebben, maar voor allen die mee vieren. Ik verheug me op een spannende preek. Want ik ben vrij.

Dr. Thorsten Jacobi, dominee van de Duitstalige Protestantse Gemeente in de Provincie Antwerpen en auteur van het boek “Zwanglos leben. Luthers Einspruch gegen die Gebotsreligion”, 2016.