‘De echte staatsgreep is nu aan de gang’

© Reuters

Turkse militairen bij de NAVO in Brussel werden kort na de mislukte coup naar Turkije gesommeerd. Wie daarop inging, zit intussen achter de tralies. Een vijftal officieren die weigeren terug te keren, schreeuwen hun onschuld uit. Een exclusief getuigenis.

Ik ontmoet Engin in een koffiebar in de Vlaamse Rand. Hij schudt me de hand, maar uit zijn blik spreekt wantrouwen. Met een grimas kijkt hij om zich heen en neemt hij de andere klanten in zich op. De zaak is amper een kwartier open, en naast een moeder met een jengelende dochter is er niemand aanwezig. Ik moet mijn perskaart tonen voor hij met me wil praten. Argwanend neemt hij de gesluierde dame in zich op, die twee tafeltjes verder op haar smartphone tuurt. Hij zucht, kijkt nogmaals om zich heen, en schraapt zijn keel.

De eerste over wie hij het hoorde, was een marineofficier. ‘Een eerlijk man, met een onberispelijke staat van dienst. Kort na de staatsgreep werd hij voor overleg teruggeroepen naar Turkije. Toen hij aankwam op het hoofdkwartier waar de meeting zou plaatsvinden, werd hij prompt gearresteerd. Hij zit sinds eind juli in de gevangenis. Hij weet niet waarvan hij beschuldigd wordt. Er zijn geen aantijgingen, geen bewijzen. Er is helemaal niets.’

Zoals elk NAVO-lid stationeert ook Turkije officieren in België. Daar werken ze bij het NAVO-hoofdzetel en bij SHAPE, het operationele hoofdkwartier. De militairen worden er doorgaans aangesteld voor een periode van drie jaar. Tot voor kort werkte ook Engin als officier op het NAVO-hoofdkwartier. Eind september kreeg hij plots te horen dat hij samen met tientallen andere collega’s ontslagen was. De kennisgeving van hun ontslag was kort en abrupt. Geen officiële ontslagbrief met keurige hoofding, maar een haastig getikt bericht met een opmaak die uit een telex uit de jaren veertig leek gerold. De boodschap was kort en duidelijk:

U bent ontslagen uit het Turkse leger. U wordt verzocht uw diplomatiek paspoort aan uw bevelhebbers over te dragen. Zij zullen u een document bezorgen waarmee u eenmalig naar Turkije kunt terugreizen. U wordt verzocht uw militaire en diplomatieke autorisaties in te leveren.

Ook Engin weet niet waarom hij ontslagen is. ‘Ik ben veroordeeld zonder proces. Ik heb me niet kunnen verdedigen, omdat ik niet weet waarvan ik word beschuldigd.’ Zijn diplomatiek paspoort heeft Engin gewoon bijgehouden. ‘Het is mijn enige identiteitsdocument’, zegt hij. ‘Als ik dat uit handen geef, kan ik geen kant meer uit.’ Hij vertelt me dat hij bang is om de Turkse nationaliteit te verliezen. President Erdogan liet zich de voorbije maanden al een enkele keer ontvallen dat hij ‘landverraders’ de nationaliteit wil ontnemen. Engin zucht, schudt het hoofd. ‘Erdogan ziet overal verraders. Wie niet op zijn conservatieve lijn zit, gooit hij eruit.’

Dergelijke ontslagen doen zich over heel Europa voor. Ook Baris, die tot voor kort militair attaché was bij een Turkse ambassade in Europa, kreeg enkele weken na de mislukte staatsgreep te horen dat er een onderzoek naar hem liep. Wanneer hij contact opneemt met zijn oversten in Ankara, verzeilt hij in het betere werk van Kafka: niemand kan of wil hem vertellen waarvan hij wordt beschuldigd. Een aangetekende brief, waarin hij eist geïnformeerd te worden, wordt nooit beantwoord. Wel krijgt hij kort nadien een opmerkelijke vragenlijst opgestuurd. Hoewel het onderzoek zich officieel toelegt op Baris’ functioneren, lijken de Turkse autoriteiten vooral geïnteresseerd in de levenswandel van zijn familie. Stuurt u of iemand in uw familie zijn kinderen naar een Gülenschool?Heeft u of iemand in uw familie een rekening bij Bank Asya (de bank in handen van de Gülenbeweging die negen dagen na de staatsgreep zijn licentie verloor, nvdr)? ‘Hoe moet ik dat weten? Ik begon op mijn veertiende op de militaire school. Sindsdien heb ik in alle uithoeken van Turkije gewerkt. Ik zie mijn familie bijna nooit.’

Een week na de vragenlijst komt de volgende brief. Hij is voor de duur van het onderzoek geschorst, en mag voorlopig de ambassade niet meer in. Hij krijgt het bevel om ‘binnen de week’ naar Turkije te vliegen. Zijn paspoort wordt ingetrokken, en hij ontvangt een diplomatiek document, geldig voor een enkele reis Ankara. Baris besluit de kat uit de boom te kijken, en blijft waar hij was. Ook een regelrecht marsorder, dat hem gebiedt om zich binnen de 24 uur in Turkije aan te melden, legt hij naast zich neer. Hij is lang niet de enige die het bevel besluit te negeren. Onder de gesommeerde militairen ontstaat een stormloop op ziekenhuizen en huisdokters: met de ziektebriefjes hopen ze tijd te winnen. 35 officieren geven wel gevolg aan het bevel, en worden bij aankomst op de luchthaven gearresteerd. De meesten van hen zitten nog steeds vast zonder te weten waarvan ze beschuldigd worden. Tegen 109 attachés wereldwijd lopen nog steeds arrestatiebevelen.

Sommige ontslagen militairen worden al eerder geviseerd. Zo werd Serhat twee maanden voor de coup al aangevallen in een kleine regeringsgezinde krant, die hem ervan beschuldigde een topper van de Gülenbeweging in het leger te zijn. Hij zou geld naar gülenistische projecten in Turkije versluisd hebben. Een belachelijke bewering, aldus Serhat. ‘Ik heb enkel geld naar mijn familie overgeschreven. Als ik echt gülenist was, waarom zou ik het geld dan overschrijven via een rekening bij een staatsbank die op mijn naam staat?’ Volgens Serhat wordt hij geviseerd omdat een familielid bij een eerdere zuivering per abuis meer dan een jaar in voorarrest zat. Een intern onderzoek van het Turks leger sprak Serhat vrij van alle blaam. Hij spande vervolgens een proces aan tegen de krant, maar ondanks rechtszaken voor twee verschillende rechtbanken en het Turkse hooggerechtshof kwam er geen rechtzetting. Hij is vastbesloten om zijn gelijk te halen. ‘Desnoods ga ik door tot het Europees Hof voor de Rechten van de Mens.

Bij veel geviseerde militairen heerst echter vooral ongeloof. Ook Abdullah kreeg enkele weken na de coup te horen dat hij niet langer deel uitmaakt van de Turkse strijdkrachten. Hoofdschuddend slaat hij de ogen neer wanneer ik hem naar zijn verhaal vraag. Ik kan het nog steeds niet geloven, zucht hij. ‘Zelfs na de eerste arrestaties heb ik nooit ook maar een moment gedacht dat het mij kon overkomen. Ik wist dat ik recht in mijn schoenen stond. Ik kán niet eens deelgenomen hebben aan de staatsgreep: ik was op 15 juli gewoon in België. En toch ben ik zonder enige verklaring ontslagen. We hebben geen proces gehad, we hebben ons niet kunnen verdedigen. We weten niet eens waarvan we beschuldigd worden. Sinds de coup ben je schuldig tot het tegendeel bewezen is.’

Martelaren van de democratie

Sinds de verijdelde staatsgreep van 15 juli is de ratio in de Turkse politiek ver te zoeken. Niemand lijkt in staat om de lijn van Tayyip Recep Erdogan tegen te spreken. Oppositiepartijen worden geïntimideerd en zowat het volledige Turkse staatsapparaat onderschrijft de presidentiële orthodoxie. Vraag het aan gelijk welke woordvoerder, topambtenaar, veiligheidsverantwoordelijke of minister: iedere Turkse official geeft exact hetzelfde relaas van de gebeurtenissen. ‘Het Turkse volk heeft zich eendrachtig verzet uit liefde voor de democratie en onze president’, oreert Turks parlementsvoorzitter Ismail Kahraman, wanneer hij ons begin oktober in het gehavende parlementsgebouw ontvangt. De verijdelde staatsgreep noemt hij ‘de meest verraderlijke terreurdaad in de geschiedenis van Turkije’, de 265 burgerdoden die tijdens de staatsgreep vielen, zijn ‘martelaren van de democratie’. Net als elke overheidsfunctionaris die we spreken, twijfelt Kahraman er niet aan dat de mislukte staatsgreep een terreurdaad was van FETO, de organisatie van de prediker Fetullah Gülen, die sinds 1999 in ballingschap leeft in de Verenigde Staten. Ook premier Binali Yildirim bezwoer vlak na de staatsgreep dat hij de ‘clandestiene terreurorganisatie’ met wortel en tak zou uitroeien.

Ongebreidelde macht

Sinds de coup geldt in Turkije de noodtoestand, die de presidentiële administratie bijna ongebreidelde macht geeft. Al meer dan 125.000 mensen werden ontslagen. Meer dan 36.000 burgers zijn gearresteerd in afwachting van hun proces. Turkije telt vandaag het hoogste aantal opgesloten journalisten ter wereld. Begin oktober werd de noodtoestand met drie maanden verlengd.

Nergens is de zuivering zo ingrijpend als in het leger. Sinds de staatsgreep zijn ongeveer 20.000 militairen al het leger uitgetrapt. Sommige ‘verraders’ zijn kadetten in het eerste jaar van de opleiding. Bijna de helft van de 340 generaals zijn gevangengezet. Bij de NAVO alleen zouden ongeveer 400 officieren aan de deur gezet zijn. De Turkse ambassade in België geeft geen commentaar op de reden van ontslag, al benadrukt woordvoerder Veysel Filiz wel dat de gülenistische infiltratie in het leger groot is. Ook de Turkse vertegenwoordiging bij de NAVO bevestigt dat er ‘een aanzienlijk aantal’ officieren ontslagen zijn, maar wenst geen details te geven over de exacte cijfers. Ook over de reden van hun ontslag wordt niet gecommuniceerd.

De link met de staatsgreep lijkt evenwel voor de hand te liggen. En aangezien de Turkse regering de gülenistische beweging als de kwade genius ziet, vermoeden de officieren dat ze van gülenistische sympathieën beschuldigd worden. ‘Onzin, ‘ zegt Yusuf, een van de ontslagen NAVO-officieren. ‘Wij zijn zonen van Atatürk. Ik stam uit een welbekende kemalistische familie.’ Ook niet-Turkse militairen, die tot voor kort met de officieren samenwerkten, bevestigen formeel dat de ontslagen officieren kemalisten zijn. ‘De ontslagen officieren die ik kende, waren zonder uitzondering seculier en westersgezind’, vertelt een voormalig collega. ‘Ze hadden weinig op met de conservatieve richting die Turkije onder Erdogan is ingeslagen, maar ze bleven altijd op en top professioneel. Ze hebben vaak standpunten verdedigd waar ze zelf niet achter stonden.’

De suggestie dat wij gülenisten zijn, is ronduit belachelijk, zegt Baris.’Als militair attaché had ik contact met de allerhoogste niveaus. Ik heb president Erdogan, de premier en de minister van Defensie meermaals ontmoet. Als ik dan toch lid was van een terreurorganisatie: waarom heb ik daar dan nooit gebruik van gemaakt?’ Het is onmogelijk om een terrorist te zijn in ons leger, beaamt Serhat. ‘Bij elke promotie wordt je hele leven nagetrokken. Als kadet kwam mijn commandant op bezoek bij mijn ouders, om te zien wat voor mensen ze waren. We werden opgevolgd door politieagenten, die natrokken met wie we omgingen. Ze weten alles over je. Het leger kent mij beter dan ik mezelf ken.’

Geen van de officieren gelooft de officiële versie over wat er op 15 juli is gebeurd. ‘Enkele dagen na de coup liet Erdogan al meteen enkele duizenden advocaten, rechters en militairen in de gevangenis gooien’, zegt Yusuf. ‘Hoe kun je zo snel weten dat het allemaal gülenisten zijn? En als ze al wisten dat ze staatsgevaarlijk waren: waarom wacht je tot ná de coup om ze allemaal op te pakken?’ ‘Ik wil het niet eens een coup noemen, ‘ zegt Abdullah spottend. ‘Dit was de meest amateuristische staatsgreep ooit. Ze hebben de brug over de Bosporus in maar één van de rijrichtingen geblokkeerd. Dat is niet eens een blokkade! Ik kan moeilijk geloven dat deze coup bedacht is door generaals die aan een van onze militaire academies hebben gestudeerd.’ En hoewel ze erkennen dat de Gülenbeweging er kwalijke bedrijvigheden op na houdt, gelooft niemand dat de infiltratie zulke disproportionele vormen kon aannemen. ‘Hoe kan je staatsgreep mislukken als er echt meer dan 100.000 gülenisten in de Turkse overheid geïnfiltreerd waren?’, vraagt Abdullah. ‘Dat is genoeg volk om zes staatsgrepen mee te plegen. Als die aantallen klopten, hoefden de gülenisten zelfs geen staatsgreep meer te plegen. Dan hadden ze de overheid al in handen.’

De officieren verbazen zich over hoe lukraak en hysterisch de vergelding wordt uitgevoerd. Ze noemen de naam van Erdal Öztürk, de driesterrengeneraal die tijdens de staatsgreep op televisie kwam om het leger op te roepen niet aan de coup deel te nemen, maar vandaag wel in de gevangenis zit op beschuldiging van medeplichtigheid. Dergelijke verhalen doen zich op alle niveaus voor, zegt Engin. Hij vertelt het verhaal van een bevriende commandant bij de luchtmacht, die tijdens de coup het bevel kreeg van de eerste minister om een landingsbaan te bombarderen, om te verhinderen dat de coupplegers konden landen. ‘Hij heeft trouw zijn bevelen opgevolgd, maar zelfs hij zit nu in de gevangenis. Hoe kan hij in godsnaam medeplichtig zijn, terwijl hij er alles aan heeft gedaan om die staatsgreep te verhinderen?’

De tegenputsch

Wat er exact gebeurd is op 15 juli, gaat nog steeds in nevelen gehuld. Ook onder de ontslagen officieren raken ze er niet uit. Sommigen denken dat het regime de coup in scène heeft gezet, anderen denken dat Erdogan de staatsgreep als een opportuniteit aangrijpt om de duimschroeven aan te draaien. Onder de militairen is er evenwel niemand die gelooft dat de coup écht het werk was van het vermaledijde FETO.

‘De echte staatsgreep is nu aan de gang’, zegt Abdullah. ‘Alle ontslagen officieren zijn seculier, hoogopgeleid en westersgezind. Bijna iedereen heeft minstens één masterdiploma aan een prestigieuze Europese of Amerikaanse universiteit. In tegenstelling tot onze president zien wij Turkije als een deel van Europa.’ ‘Erdogan is bezig met het land te transformeren’, zegt Baris. ‘Door de zuiveringen creëert hij een machtsvacuüm, dat hij volledig met gelijkgezinden probeert in te vullen. Hij wil de blik van het land op het Oosten richten, en daarom wil hij alle westersgezinde krachten uitschakelen. De politie, het gerecht en het onderwijs heeft hij al kleingekregen. Het leger was een van de laatste barrières naar de ongebreidelde macht.’ Veel officieren vrezen dat het NAVO-lidmaatschap van Turkije de komende jaren in het gedrang zal komen. ‘De nieuwe generaals zien het Westen als een bedreiging’, zegt Serhat. ‘Ze staan dichter bij Rusland. Ze koesteren een diep wantrouwen tegen de NAVO.’

De officieren beseffen dat ze er alleen voor staan. Het gros van hen heeft politiek asiel aangevraagd. Het is onduidelijk hoe groot hun kansen op erkenning zijn. Pogingen om een advocaat in de arm te nemen en zijn ontslag voor een Turkse rechtbank aan te vechten heeft Abdullah al opgegeven. ‘Er is geen enkele advocaat die ons durft te verdedigen. Ze zijn bang om geschorst te worden als ze met ons spreken. Het lijkt wel alsof we een of andere besmettelijke ziekte hebben.’

In het huidige Turkse politieke klimaat is er geen ruimte voor bedachtzaamheid. Erdogan suggereerde de voorbije maanden meermaals dat hij overweegt om de doodstraf opnieuw in te voeren. In de Turkse gevangenissen blijkt foltering geen uitzondering. Onder de officieren circuleren foto’s van gemartelde collega’s: bont en blauw geslagen gezichten, ruggen en armen. Hoofdschuddend toont Abdullah me de beelden op zijn smartphone. Enkele gefolterden zaten bij hem in de militaire school, vertelt hij. ‘Ik hoor van hun familieleden dat ze hen niet mogen bezoeken.’ Verschillende officieren vertellen ook dat de autoriteiten huiszoekingen uitvoeren bij familieleden van hoge militairen. ‘Onze ouders wonen allemaal in Turkije’, zegt Yusuf. ‘Ik heb hen nog niet durven vertellen wat er gebeurd is. Het maakt me ongerust dat ik niet over hen kan waken.’

Huiszoeking in Ukkel

Ook op de Turkse ambassade in België lijkt het personeel vastberaden om geen enkele landverrader te laten ontkomen. Daarbij worden overtredingen van de wet niet geschuwd. Zo probeerde de Turkse ambassadeur Mehmet Hakan Olcay op 10 september een huiszoeking uit te voeren bij de militaire attaché van de ambassade, tegen wie ook een onderzoek liep. Geflankeerd door een zestal ambassademedewerkers eiste hij daarbij toegang te krijgen tot diens appartement aan de Terhulpensesteenweg in Ukkel. Hoewel zo’n verzoek duidelijk illegaal is, zou de militaire attaché zich bereid getoond hebben om het verzoek in te willigen, op voorwaarde dat de Belgische politie op de huiszoeking mag toezien. Vermoedelijk was hij ervoor beducht dat iemand van het ambassadepersoneel bezwarend materiaal zou kunnen achterlaten. Wanneer ambassadeur Olcay hoort dat de attaché de politie erbij wil halen, blijkt zijn vastberadenheid snel bekoeld. Op videobeelden die onder de officieren circuleren en die Knack kon bekijken, is te zien hoe het gezelschap na een kort gesprek onverrichter zake in een zwart busje met diplomatieke nummerplaat wegrijdt. Gevraagd naar een reactie ontkent ambassadewoordvoerder Veysel Filiz dat er een poging tot huiszoeking heeft plaatsgevonden.

Op steun van het diplomatiek personeel hoeven de ontslagenen niet te rekenen. Verschillende officieren bevestigen dat de ambassade sinds hun ontslag elke bijstand of hulp weigert, ook al is geen van hen officieel veroordeeld. Vaak zijn het collega’s met wie ze tot voor kort een goede relatie hadden, maar die nu elk contact vermijden. ‘Natuurlijk weten onze opperbevelhebbers maar al te goed dat we onschuldig zijn’, schampert Abdullah. ‘Ze snappen dat de beschuldigingen nergens op slaat. Maar ze zijn bang om hun job te verliezen, of ze vrezen dat hun familie een doelwit kan worden. Ze weten dat kritiek leveren op Erdogan gevaarlijk is. De voorbije jaren is meer dan vijftig procent van de generaals ontslagen. Het is ieder voor zich. Wie niet op zijn conservatieve lijn zit, wordt aan de kant geschoven.’ Van de Turkse gemeenschap in België verwachten de officieren geen heil. ‘De meeste Erdogan-aanhangers in België zijn laagopgeleid’, zegt een van de officieren. ‘Ze geloven alles wat de Turkse staatsmedia hen voorschotelen.’

Burgeroorlog

En toch is de zuivering nog niet voorbij, bezwoer Erdogan zijn volk vorige week, nadat er opnieuw 15.000 politieagenten, militairen en verzorgend personeel de laan werden uitgestuurd. ‘Ze zijn nog steeds aanwezig in ons leger, in onze politiediensten, in onze rechtbanken. Wij zullen niet toelaten dat ze dit land opslokken. Wij zullen al het nodige doen.’

Serhat vreest dat de zuiveringen tot een burgeroorlog zullen leiden. ‘Erdogan is een weg opgegaan die hij niet meer kan verlaten. Hij heeft voor de autocratische weg gekozen. Hij is gedoemd om steeds harder op te treden tegen andersdenkenden. Als je ervoor zorgt dat je tegenstanders hun rechten niet meer kunnen verdedigen, creëer je een klimaat waarbij sommige groeperingen in opstand zullen komen. Ik vrees dat de situatie binnenkort kan ontploffen.’

Om hun anonimiteit te garanderen, getuigen de geïnterviewde militairen onder een schuilnaam.

DOOR JEROEN ZUALLAERT

‘We weten niet eens waarvan we beschuldigd worden. Sinds de coup ben je schuldig tot het tegendeel bewezen is.’

Reageren op dit artikel kan u door een e-mail te sturen naar lezersbrieven@knack.be. Uw reactie wordt dan mogelijk meegenomen in het volgende nummer.

Partner Content