Ontspoorde journalistiek

Het enig deugend element aan de TV-serie die VTM aankondigde en introk, was haar titel: “Ontspoord”

Het enig deugend element aan de TV-serie die VTM aankondigde en introk, was haar titel: “Ontspoord”. Kort en bondig: inderdaad! De makers beweerden fictie te maken op grond van gekende gebeurtenissen van recente datum die belangrijke maatschappelijke ophef hadden veroorzaakt. Sommige ervan hadden tot een rechterlijke procedure geleid, andere (nog) niet.

Moord, pedofilie en verkrachting zijn wel vaker thema’s van fictie, dat was het punt niet. Het punt was dat het om reële, vers in het geheugen liggende zaken ging, waarvan nog vrijwel alle actoren en direct of indirect betrokkenen in leven zijn. Dat maakte deze feiten ongeschikt voor fictie, dat is de kern van het daadwerkelijk debat. Zorgvuldige kritische analyse zou desgevallend hebben gekund; recent toonde trouwens VIER, met de serene lange reportage over een échte assisenzaak, aan dat sereniteit inderdaad haalbaar is. Het idee zélf van “Ontspoord” was daar de pijnlijke negatie van.

Het mediadebat werd gevoerd met emotionele en ‘public relations’-argumenten: de serie kon niet omwille van de gevoelens van de slachtoffers van de (bewezen of vermeende) misdrijven, en werd ingetrokken wegens imagoschade. Dat toont journalistieke armoede aan rond een kwestie die in werkelijkheid over waarden ging.

Ernstige misdrijven mobiliseren grote maatschappelijke aandacht, dat is niet abnormaal. Dat is ook het geval met hun berechting, in dit geval (voor de zaken die al rechterlijk beoordeeld werden) door het Hof van Assisen. Assisenzaken trekken ook grote maatschappelijke aandacht, en ook dat is normaal, maar. Er is een maar. Gerechtsjournalistiek focust vandaag voornamelijk nog op emoties en sensatie, en vervult haar echte kritische rol van bewaker van de rechtsorde te weinig. Daardoor werd de mediatieke uitvergroting van assisenzaken entertainment, en nu leek de gedroomde bekroning van die collusie gevonden in… ontspoord.

De waarden die in het geding zijn, zijn belangrijk in een rechtsorde. Juist over zaken die grote ophef veroorzaken, dient nog steeds sereen te worden geoordeeld, met respect voor àlle betrokkenen, en door onafhankelijke rechters. Respect voor slachtoffers, dat is vandaag de makkelijke kant, respect voor vermoedelijke en daadwerkelijke daders, dat is al moeilijker. Respect voor de rechtsgang zelf, ook al een maatschappelijke waarde…, maar hoe kan de publieke opinie justitie waarderen als het beleid er een chaotisch circus van maakt?

Grote commotie bij een misdrijf en daadwerkelijk respect voor het vermoeden van onschuld zijn moeilijk te verzoenen, respect voor àlle rechten van verdediging, en voor een menswaardige behandeling tijdens de periode van gerechtelijk onderzoek, inverdenkingstelling en ook na definitieve veroordeling. Onze samenleving worstelt daar vandaag mee, en journalistiek faalt in belangrijke mate in kwaliteitsvolle en waarden-gedreven informatie over deze complexe combinatie. Daarvoor is journalistiek te veel uitgeleverd aan emotie, die de overheersende stijl werd, en te weinig nog gebaseerd op feiten en argumenten.

Dergelijke mistoestand kan hebben bijgedragen tot de rollenconfusie bij fictiemakers en omroepverantwoordelijken. Dergelijke mistoestand heeft wel meer nare gevolgen. Zo titelden sommige media o.m. De Morgen en VRT-Terzake – “Klassenjustitie” naar aanleiding van de recente “schikking” in een zaak van mogelijk misbruik van voorkennis bij aandelentransacties. Voor die titel werd voornamelijk emotie aangevoerd, en werd minstens impliciet aangenomen dat de bij die zaak betrokkenen schuldig zouden zijn.

“Populistisch correct”, doch onaanvaardbaar. De schikkingswet is – in de woorden van Staatssecretaris Crombez – “de slechtste goede oplossing” bij zaken van eventueel misbruik van voorkennis, omdat men weet dat het daadwerkelijk bewijs moeilijk te leveren is. Eén van de trouwens beoogde voordelen is daadwerkelijjk en snel een belangwekkende zaak definitief te kunnen afhandelen. Zonder dat de vraag naar bewijslast of proceduriële elementen verder nog van belang zijn. En mits weloverwogen overeenstemming tussen de vervolgende instantie en de betrokkenen: ànders dan redacties kénnen die het gerechtelijk dossier. De betrokkenen zijn overigens al zeer lang blootgesteld aan publieke verachting, en betaalden ook fors voor de beëindiging van de rechtsgang.

Zij hebben er dan recht op om niét verder, door minstens impliciete schuldigverklaring, te schande te worden gemaakt door een politieke oppositie of journalistieke standrechtelijke executie. Dat kunnen we in een rechtsorde missen. Politieke en journalistieke kritiek mag. Maar de deviatie naar deze nieuwe klassenjustitie strijdt met de waarden van een rechtsorde.

Dàt zouden mooie journalistieke thema’s zijn, maar dan moet de ambitie bestaan om àl de feiten in acht te nemen, op waarden te toetsen, en er op een waarden-volle wijze over te berichten. Zowel in de journalistiek van deze week, als in de fictie deden zich daartoe gemiste kansen voor.