Rothko wetenschappelijk bewezen

Peter Casteels
Peter Casteels

Weet Dick Swaab misschien waarom mensen moeten huilen om Mark Rothko?

Dick Swaab is terug. De Nederlandse hersenwetenschapper heeft een vervolg geschreven op de in 2010 verschenen bestseller Wij zijn ons brein. Daarin bracht Swaab al het menselijke gedrag terug tot onze hersenactiviteiten, en in Ons creatieve brein herhaalt hij die oefening nu voor het werk van kunstenaars. Waarom kunstenaars? Die beroepsgroep is na priesters en imams misschien wel het meest gehecht aan spirituele verklaringen voor hun eigen werk. Na de vele kritiek die Swaab op zijn vorige boek heeft gekregen, lijkt hij haast op zoek te zijn gegaan naar de categorie van mensen die het makkelijkst de kast op te jagen is met zijn ontnuchterende vaststellingen over de almacht van het brein en het ontbreken van vrije wil.

Ik was, daarentegen, meteen dolenthousiast. Er zijn nogal wat fenomenen in de kunsten die profijt zouden trekken van een wetenschappelijke of toch iets meer onderbouwde verklaring dan wat er meestal in wufte kunstrecensies terug te vinden is. Zou Dick Swaab, bijvoorbeeld, een vraag kunnen beantwoorden waar ik al jaren over loop te piekeren? Waarom worden mensen geraakt door de schilderijen van Mark Rothko? Vorig jaar ging ik nog langs een overzichtstentoonstelling in Den Haag om een antwoord te vinden. Ik stond voor een van de immense kleurenvlakken waar Rothko beroemd mee werd en ik had geen flauw idee.

Dick Swaab helaas ook niet. Rothko wordt in zijn boek niet vermeld, maar ook wat Swaab in het algemeen over beeldende kunsten te melden heeft, is – gelukkig opgeschreven in korte hoofdstukjes met veel plaatjes – een grote teleurstelling. Hij heeft het over het effect van kleuren en figuren op onze hersenen: de gulden snede en symmetrie vinden we mooi. Waarom moeten mensen soms huilen als ze een kunstwerk zien? Swaab: ‘Ronde vormen zouden het voorste deel van de cingulaire cortex stimuleren, een gebied dat bij emoties betrokken is. Daarentegen zouden rechte of scherpe hoeken juist de amygdala activeren, een gebied dat bij angst betrokken is.’

De voorwaardelijke wijs waarin hij schrijft, suggereert dat het wetenschappelijk onderzoek nog maar in een beginstadium verkeert, maar het is bizar om een kunstwerk helemaal te isoleren tot de esthetiek. Ligt de reden waarom mensen niet alleen geraakt worden door beeldende kunst maar er soms ook nog eens miljoenen euro’s voor willen uitgeven om ze in hun keuken te hangen werkelijk daarin?

In enkele afsluitende alinea’s merkt Swaab op dat het ook nodig is om te weten dat Guernica van Picasso een gruwelijk bombardement beschrijft om het werk goed te begrijpen, en dat de status van een schilderij of de kunstenaar voor een placebo-effect kan zorgen. Zou het dat zijn wat Rothko ontroerend maakt? Ik heb nog altijd geen flauw idee.

Peter Casteels

Ronde vormen zouden het voorste deel van de cingulaire cortex stimuleren, een gebied dat bij emoties betrokken is.

Reageren op dit artikel kan u door een e-mail te sturen naar lezersbrieven@knack.be. Uw reactie wordt dan mogelijk meegenomen in het volgende nummer.

Partner Content