Jan Kuijken: ‘Doe iets met wat je overkomt’

Jan Kuijken laat zijn cello huilen tijdens Uit de tijd vallen, Marlies Heuers theaterbewerking van David Grossmans gelijknamige roman.

Zal er ook ‘een verschrikkelijke stilte’ heersen?

JAN KUIJKEN:Wanneer die zin – ‘Er heerste een verschrikkelijke stilte’ – gezegd wordt, speel ik inderdaad niet. De bewuste frase staat in het begin van het boek, dat Grossman in 2012 schreef. Hij doet daarin het haast onmogelijke: woorden vinden waarmee hij het rouwen om zijn zoon Uri kon beschrijven. De jongen sneuvelde in de Israëlisch-Libanese oorlog van 2006. Je kunt daar een dagboekroman over schrijven – en Grossman had dat ongetwijfeld prachtig gedaan – maar hij koos voor een volstrekt andere vorm: hij voert stemmen op. ‘Er heerste een verschrikkelijke stilte’ zegt de vrouw tegen de man terwijl ze verweesd aan tafel zitten en het moment herbeleven waarop ze het slechte nieuws te horen kregen. Na die scène kust de man haar vaarwel en trekt hij de woestijn in, ‘naar daar’, om nog een keer hun zoon te ‘zien’. Op die tocht treft hij verschillende mensen die ook een kind verloren hebben. Grossman schetst een mozaïek van ontmoetingen in een meesterlijk sobere stijl. Elk woord is perfect gekozen, elk woord staat op de juiste plek. Om er geen stuk van drie uur van te maken is er gesnoeid in de tekst maar het stuk behoudt de rode draad van het verhaal.

En de muziek verklankt ‘het verdriet’.

KUIJKEN: Neen. Of beter, mijn muziek vertolkt méér dan ‘het verdriet’. Ze ritmeert de voorstelling, voegt beweging toe waar de taal vertraagt en gaat waar dat kan – ik zoek en probeer tot de avond voor de première (lacht) – in dialoog met de acteurs. Mijn cello en ik staan aan de rand van het speelvlak, op de rand van het verhaal. Daar sta ik het liefst.

We kregen een loods van 28 meter lang ter beschikking. Daarom werk ik met live- én met opgenomen muziek. Die laatste zijn klankbeelden die ik tijdens het lezen, en het meermaals herlezen, van de roman heb genoteerd. Bijvoorbeeld: omdat het hoofdpersonage door de woestijn in het Midden-Oosten wandelt, gebruik ik enkele klanken uit die contreien. Ook harp speelt een rol in de compositie. Ik koos vooral zachtere, akoestische klanken. Mijn elektrische cello laat ik allicht thuis. Zijn klank is te hard, denk ik. Perfect om hartverscheurende pijn te verklanken maar dat is net níet de piste die Grossman kiest. Het boek heeft Marlies Heuer door een zware periode geholpen (dit is haar eerste voorstelling sinds ze aan de beenmergaandoening myelodysplasie lijdt, nvdr.), maar ook zij kiest voor lichtheid en een haast speels decor. Het had een luisterspel kunnen worden maar Marlies maakt er een stuk voor zes spelers van waar ik met mijn muziek een extra perspectief aan toevoeg.

Wordt u die ondersteunende rol als muzikant nooit beu?

KUIJKEN: Neen. Ik maak wat ik wil, vertrekkende vanuit het thema van een stuk. Maar ik bevind me wel op een scharniermoment. Ik heb twintig jaar vooral muziek gemaakt en de laatste tien jaar werkte ik uitsluitend in het theater, onder meer met Josse De Pauw en met Marlies. Het verlangen groeit om weer muziek te maken zonder voorafbepaald thema. Volgende zomer maak ik bij LOD De blinden met Josse De Pauw, daarna neem ik de tijd om enkel muziek te maken en gewoon te voelen waar die muziek me heen drijft.

Tot welk inzicht drijft Uit de tijd vallen u?

KUIJKEN: Doe iets met wat je overkomt. Met dat gevoel sla je het boek dicht, vanuit dat gevoel maakt Marlies weer theater. Het zou mooi zijn mocht het publiek met dat gevoel de loods verlaten.

Uit de tijd vallen is van 22 augustus tot 2 september te zien in het Industrieel Museum Zeeland (in Sas van Gent) tijdens het Zeeland Nazomerfestival.