Ludo Bekkers

‘In onze gewesten waren onthoofdingen ooit schering en inslag, zij het dan onder het mom van gerechtigheid’

Ludo Bekkers Kunst- en fotografierecensent

In Mechelen kan je naar prestigieuze topwerken gaan kijken van de meest universeel menselijke verlangens: het streven naar gerechtigheid.

Welhaast niemand zal de televisiebeelden vergeten zijn van IS-strijders, met het mes in de hand, die een “vijand” onthoofden. Maar we moeten ons, zij het moeilijk, herinneren dat dergelijke praktijken ook in onze gewesten in de 15e en 17e eeuw schering en inslag waren. Zij het dan onder het mom van de gerechtigheid.

Onthoofdingen, geselingen, radbraken, handen afhakken, waterboarding, noem maar op, het is niet in onze eeuw uitgevonden en toegepast. Dat wordt ons duidelijk gemaakt in een prachtige tentoonstelling die nu in Mechelen te zien is.

Een uitmuntende keuze van schilderijen uit zowel het KMSKA als gerenommeerde buitenlandse musea toont op gedifferentieerde manier zowel de rechtspraak, de strafuitvoering als alle verwante elementen die met jurisdictie verband hielden.

Vrouwe Justitia

Allereerst zijn er de talrijke allegorische afbeeldingen van Vrouwe Justitia die vaak geblinddoekt en met een weegschaal in de ene hand en een zwaard in de andere, symbolisch model stond voor rechtspraak en rechtvaardigheid. Dat de afbeelding van deze kardinale deugd tot op vandaag in deze overgeleverde vorm heeft stand gehouden, wijst op de alles bevattende betekenis van de uitbeelding. Het is trouwens interessant hoe diverse kunstenaars zowel de figuur als de attributen hebben uitgebeeld.

Er is eerst de figuur zelf, meestal een krachtig gebouwde vrouw, uitzonderlijk ook een dame van stand. De blinddoek is soms stevig maar ook soms een doorzichtige voile, het zwaard is meestal een slagwapen maar kan ook een soort rapier afbeelden terwijl de balans meestal, maar niet altijd, in evenwicht is. Het boeiende aan de schilderijen en prenten uit die periode is dat ze kunnen gelezen worden wanneer men een aantal sleutels kent die toen gangbaar waren en dat geldt voor een groot aantal van de tentoongestelde werken.

De rechtspraak an sich is een ander boeiend thema dat ruim uitgewerkt aan bod komt. De afbeeldingen waren bedoeld voor plaatsen waar recht werd gesproken en die de rechters moesten aansporen hun taak integer in te vullen. Het is in deze afdeling dat we een onthoofding meemaken (de gerechtigheid van keizer Otto III, Dirk Bouts) of het villen van een beschuldigde (het oordeel van Cambyses, Gerard David), straffen die het resultaat waren van een soms wankele rechtspraak. Ook een Salomons’ oordeel, zoals vaak uitgebeeld, is het resultaat van een betwisting tussen twee moeders die beiden een kind baarden waarvan het ene overleed en die het nog levende betwisten als het hunne. De rechter dreigt ermee het levende kind in tweeën te hakken tot een van de vrouwen haar aanspraak opgeeft.

Juristen, waaronder rechters, advocaten, notarissen, griffiers, waren slechts professionelen geworden vanaf de late middeleeuwen en bij het opkomen van de universiteiten in Europa waar men het beroep aanleerde en theoretisch onderbouwde. In de late 16e en vroeger 17e eeuw waren juristen (om een algemene term te gebruiken) niet uitsluitend weldenkende maar ook welvarende lieden. Ze lieten zich, net als aristocraten, portretteren door vedetten als Rubens of Adriaen Isenbrant en er werd soms verwezen naar de patroon van de advocaten, de Heilige Ivo.

Gieren en ijdeltuiten

Maar er was ook een andere kant binnen het beroep, die van de gieren, wolven, veelschrijvers, mooipraters en ijdeltuiten, zoals ze in de catalogus genoemd worden. Het is een ontspannend moment in de expositie waarop we afbeeldingen te zien krijgen van een satire waar dieren de plaats van advocaten hebben ingenomen (Cornelis Saftleven, 1629) of waar hun kantoor haast verzandde in een woestijn van papier en waar de wanden opgevuld werden door dossiers in hangende linnen zakken. (Hangende zaken zijn vandaag nog altijd geldend). En dan is er nog de in het oog springende afbeelding van “de jurist” door de Italiaanse schilder Giuseppe Arcimboldo die bekendheid verwierf door zijn portretten, samengesteld uit vissen en gevogelte. Surrealisme avant la lettre.

Een afdeling apart is voorbehouden voor wat ook in de catalogus vernoemd wordt als de grootste rechtskundige miskleun uit de geschiedenis, de veroordeling van Jezus door Pilatus. Deze afdeling neemt een grote plaats in de tentoonstelling en niet ten onrechte want de veroordeling zelf als de dramatische gevolgen ervan zijn in de gesitueerde periode een meer dan rijke bron van inspiratie geweest. Alle grote namen in de schilderkunst uit die periode hebben zich aan picturale interpretaties gewaagd en meestal met succes.

Het is geen toeval dat deze belangrijke tentoonstelling te zien is in Mechelen waar in de 15e eeuw, onder impuls van Karel de Stoute en later van Margareta van Oostenrijk, de Grote Raad werd ingesteld als het belangrijkste juridische centrum van de Nederlanden.

Het is trouwens de apotheose van Op.Recht.Mechelen, een stadsfestival dat op diverse vlakken, cultuur, rechtswetenschappen en een sociaal luik, belangrijke facetten van de stadsgeschiedenis wilde actualiseren.

De inhoud op deze pagina wordt momenteel geblokkeerd om jouw cookie-keuzes te respecteren. Klik hier om jouw cookie-voorkeuren aan te passen en de inhoud te bekijken.
Je kan jouw keuzes op elk moment wijzigen door onderaan de site op "Cookie-instellingen" te klikken."

Tentoonstelling “Roep om Rechtvaardigheid”, Kunst en Rechtspraak in de Bourgondische Nederlanden. Mechelen, Museum Hof van Busleyden nog tot 24 juni.

De rijk geïllustreerde catalogus is zowel inhoudelijk als qua afbeeldingen meer dan zijn prijs (39,50 euro) zeker waard ISBN 978 94 9267 7433.

Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier

Partner Content