Iedereen conservatief: ‘We moeten een erfenis van vele eeuwen bewaren’

'In zowat elke politieke familie vind je mensen met een conservatieve ingesteldheid, maar niemand kan het monopolie op het conservatisme opeisen.' © Dino
Jelle Dehaen
Jelle Dehaen Medewerker Knack, historicus, filosoof, auteur

‘De Amerikaanse president Donald Trump is geen conservatief.’ Aldus historicus Frank Judo. Een gesprek over de tegenstelling tussen het conservatisme en het nationalisme, hoe het conservatisme van ons betere mensen wil maken en waarom we de islam verkeerd begrijpen.

‘Een Nederlands denker zei ooit dat mensen liever brandstichter of moordenaar genoemd worden dan conservatief’, lacht Frank Judo bij het begin van ons gesprek.

Judo is historicus en jurist. Hij schreef mee aan verschillende boeken over de geschiedenis van de Nederlanden. Vorig jaar verscheen Belg en Bataaf, dat de periode tussen 1815 en 1830 behandelt, toen België en Nederland nog een land vormden. Momenteel werkt Judo aan een publicatie over het conservatisme. Daarin wil hij een aantal misverstanden over die stroming uit de wereld helpen.

Ook in Vlaanderen bestaat er veel weerstand tegen het woord ‘conservatisme’.

‘Ook in Vlaanderen bestaat er veel weerstand tegen dat woord’, zegt Judo. ‘Tegelijkertijd vind je veel conservatisme terug in onze beroepsverenigingen, gemeenten en gezinnen. Soms verbaast dat zelfs mij. Zo verklaren veel jonge ouders dat ze hun waarden willen doorgeven aan hun kinderen. “Doorgeven”, een meer conservatief woord bestaat niet.’

Judo ziet het conservatisme als een stroming die het beste uit de mens wil halen. ‘Het is niet elitair op socio-economisch vlak’, aldus Judo. ‘In Groot-Brittannië is het conservatisme vooral populair op het platteland, maar daar wonen de elites niet. Toch is er zeker een elitair aspect aan het conservatisme, want het wil dat mensen geen genoegen nemen met wie ze zijn. “Plus est en vous” is een goede slogan voor een waarachtig conservatisme.’

Bent u een cultuurpessimist? Is onze samenleving ten prooi gevallen aan een nivellering naar onder?

FRANK JUDO: Nivellering is eigen aan de mens. Het is de maatschappelijke vertaling van de private luiheid. Wie zichzelf kent, weet dat luiheid een van de basiskenmerken van de mens is en daar waarschuwt het conservatisme tegen.

Nochtans zijn conservatieven vaak gekant tegen het culturele establishment. Zeker in de Verenigde Staten zijn conservatieven dé tegenstanders van veel intellectuelen.

JUDO: Het is een grote misvatting dat het conservatisme anti-intellectualistisch is. Conservatieven zijn door de eeuwen heen bezig geweest met studie. Het is een beweging van eruditie die de werkelijkheid probeert te begrijpen en er betekenis in wil ontdekken.

Hoe moeten we politiek naar het conservatisme kijken?

JUDO: Het conservatisme is een aanbodpolitiek. Het kijkt niet naar wat mensen willen, maar het biedt een eigen ethos aan.

Als de kiezer daarmee instemt, fijn. Indien niet: jammer, maar dat is geen reden om de eigen ethos te veranderen. Als politici dat toch doen, is er geen verschil meer tussen de partijen. Dat leidt niet tot een betere politiek, maar tot een verschraling en onvrede.

Kan zo’n aanbodpolitiek nog aanslaan?

JUDO: Waarom zou dat niet kunnen? Het is niet zwart-wit, in elke partij vind je het aanboddenken gedeeltelijk terug.

Een goed voorbeeld vind ik Mieke Van Hecke, de lijsttrekster van CD&V in Gent. Zij zei onlangs dat politici zich te vaak afvragen wat de kiezer denkt en te weinig zelf de samenleving willen vormgeven. Een conservatief zou het niet anders gezegd hebben.

Maar soms zijn partijen zo bang voor de marginalisering dat ze zich te veel aanpassen. In ons electoraal systeem, waar coalities sluiten onvermijdelijk is, is die vrees onterecht. En wat is het ergste? Minder relevant worden of je eigen beginselen verloochenen? De geschiedenis leert ons dat stromingen die zich helemaal conformeren na verloop van tijd toch verdwijnen.

Pleit u voor radicaliteit?

JUDO: Radicaliteit is gevaarlijk en onconservatief. Het conservatisme is een filosofie van de afstandelijkheid: je moet een zekere afstand bewaren tegenover je eigen beginselen en die durven relativeren. Dat kan je natuurlijk beter als je een historisch perspectief hebt dat zich over vele eeuwen uitstrekt, dan wanneer je geest stopt bij de laatste opiniepeiling.

Dat verleden ligt onder vuur. Veel critici vinden dat onze geschiedenis er een is van onderdrukking en uitbuiting.

JUDO: We moeten kritisch zijn, maar we mogen het onszelf niet te makkelijk maken door te lachen ‘met de fouten van de domoren uit het verleden’.

De geschiedenis leert ons dat stromingen die zich helemaal conformeren na verloop van tijd toch verdwijnen.

Wel merk ik dat mensen het conservatisme vaak verwarren met de onvrede van mensen in hun midlifecrisis die ontgoocheld vaststellen dat de wereld veranderd is. Die mensen vechten hard om de waarden van hun jeugd te bewaren.

Dat is niet oneerbaar, maar de conservatief heeft een veel bredere horizon. We moeten niet enkel de waarden van veertig jaar geleden bewaren, maar een erfenis van vele eeuwen.

Moeten we allemaal terug Cicero en Thomas van Aquino gaan lezen?

JUDO: Het zou helpen, want dat zijn boeiende auteurs. Natuurlijk wordt niet elk probleem door Plato opgelost, maar zulke denkers leren ons om de dingen in een context te plaatsen.

Onze samenleving is in de ban van religieuze spanningen. Conservatieven zeggen vaak dat we onvoldoende respect hebben voor de religie.

JUDO: Er is een dieperliggend probleem. We kennen het fenomeen religie niet meer. We zien het als iets vreemds en daarom zijn we er bang voor. Als we religie beter zouden begrijpen, zou een deel van onze angst verdwijnen.

Het is vooral de islam die tot veel spanningen leidt. Hoe moeten we daarmee omgaan?

JUDO: We moeten het religieuze element van de islam meer erkennen. We moeten de vraag stellen wat de religieuze boodschap van de islam überhaupt is, wat haar merites zijn, wat we daarvan kunnen aanvaarden en wat niet.

Gebeurt dat te weinig?

JUDO: Nu wordt elke gesprek over de islam binnen de kortste keren een politieke discussie. Zo wordt het een dovemansgesprek, want sommigen hebben het over een geloof en anderen over een ideologie.

Natuurlijk is er een politieke dimensie aan de islam, maar er is ook een kern van religiositeit waar we zo weinig van snappen. Het is alsof je nog nooit naar de opera bent geweest en plots moet beslissen over zijn subsidiëring. Moet je een specialist zijn om daarover mee te praten? Nee, maar het helpt als je kennis van zaken hebt. Zo leer je ook je eigen ideeën te relativeren.

Is de religieuze ervaring niet helemaal verloren gegaan voor de westerse mens?

JUDO: We hebben een vals lineair beeld van de geschiedenis. We denken dat de gewone Europeaan sinds de kerstening tot halfweg de twintigste eeuw vroom en devoot was.

We moeten het religieuze element van de islam meer erkennen.

Maar er hebben altijd spanningen bestaan. Een deel van de intellectuele elites was voor de Verlichting, een ander deel was tegen. En in de zeventiende eeuw kloegen priesters al dat er bij de plattelandsbevolking een grote afstand bestond tegenover het geloof. Spotliederen over de kerk en priesters hebben altijd bestaan en toen werden dezelfde argumenten gebruikt als nu.

De geschiedenis is geen rechte lijn. De religieuze ervaring is niet onherroepelijk verloren. Natuurlijk bestaat er geen knopje waardoor de kerken weer vol zullen lopen, maar onderzoek toont aan dat meer mensen zich met het katholicisme identificeren dan enkele jaren terug. Dat is deels een reactie tegen de islam, maar het beantwoordt ook aan een diepmenselijke tendens.

Bestaat er in Vlaanderen een conservatieve beweging?

JUDO: Als je een groepering bedoelt die het monopolie op het conservatisme kan opeisen: neen en die is er nooit geweest. Al voor 1830, toen België nog bij Nederland hoorde, waren er conservatieven die oppositie voerden tegen de Nederlandse koning en anderen die hem steunden. Dat deden ze met dezelfde conservatieve argumenten en toch bereikten ze compleet tegenovergestelde conclusies.

Fundamenteel is die situatie niet veranderd. In zowat elke politieke familie vind je mensen met een conservatieve ingesteldheid, maar niemand kan het monopolie op het conservatisme opeisen.

Het conservatisme is geen duidelijk politiek programma?

JUDO: Neen. Als illustratie – het is niet meer van deze tijd – maar vroeger presenteerde de Christelijke Historische Unie (een Nederlandse, conservatieve partij, red.) zich aan de kiezer zonder verkiezingsprogramma. Dat vonden ze strijdig met hun manier van politiek bedrijven. Wel hadden ze een aantal uitgangspunten waaraan ze de politieke actualiteit aftastten.

In plaats van een politiek programma is het conservatisme eerder een antropologie, een manier om naar de mens te kijken.

Welk mensbeeld heeft de conservatief dan?

JUDO: Een gematigd pessimistisch beeld, zowel van het individu als hoe die zich in groep gedraagt.

Daardoor zijn conservatieven vaak voor de vrije markt. Niet omdat ze zoals klassieke liberalen geloven dat de vrije markt automatisch tot een goed resultaat leidt, wel omdat elk alternatief nog slechter is.

Wantrouwen de conservatieven de staat?

JUDO: Ja, want de staat is een menselijk instrument met alle menselijke gebreken. Maar ze wantrouwen ook het individu.

Vaak wordt beweerd dat conservatieven grote voorstanders zijn van het middenveld. Dat klopt, want het middenveld mildert menselijke gebreken en haalt zo het beste uit de mens. Maar een wonderoplossing is het niet. Daar geloven conservatieven niet in. Dat verzwakt je natuurlijk in het politieke debat, want mirakels slaan goed aan.

Geloven we vandaag dan te veel in mirakeloplossingen?

JUDO: Absoluut. Religieus geïnspireerde conservatieven geloven in mirakels, omdat ze weten dat ze er zelf geen kunnen realiseren. Anderen hebben het geloof in mirakels afgezworen, maar denken wel dat ze die zelf nog kunnen realiseren.

Is Donald Trump een conservatief?

Wie Trump een conservatief vindt, vindt Leo Tindemans waarschijnlijk een punker.

JUDO: Wie Trump een conservatief vindt, vindt Leo Tindemans waarschijnlijk een punker. Dat houdt geen steek.

De stijl van Trump staat haaks op het conservatisme. Bovendien is het ideaal van de selfmade man respectabel maar hoogst onconservatief: de selfmade man beweert immers geen band te hebben met het verleden.

Nationalistische partijen, zoals bij ons de N-VA, worden vaak met het conservatisme geassocieerd. Is dat terecht?

JUDO: Historisch is er een spanning geweest tussen die twee strekkingen. In het nationalisme bestaat een messianistische tendens, een droombeeld van een ‘onafhankelijk Vlaanderen waar het nooit meer zal regenen’. Maar dat geloof in een perfecte wereld is bijzonder onconservatief.

Daarnaast zien nationalisten de natiestaat als het ultieme kader voor besluitvorming. Maar ook het regionale en het provinciale hebben een eigen plaats. En zelfs het bovenstatelijke niveau heeft zijn rechten: op die manier zit er bijvoorbeeld wel een stevige scheut conservatisme in de Europese gedachte.

Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier

Partner Content