‘Het spoor, de post, de zorg: alles is duurder geworden’

Sander Heijne: 'Er is een goede reden waarom diensten als de spoorwegen ooit bij de overheid zijn terechtgekomen.' © ID
Peter Casteels

Privatiseer de NMBS en onze spoorwegen komen hoogstwaarschijnlijk in handen van Franse en Duitse overheidsbedrijven. Dat is de waarschuwing van Sander Heijne, die in Nederland onderzoek deed naar privatiseringen bij de overheid.

‘De eerste keer dat ik me begon af te vragen of marktwerking wel altijd zo’n goed idee is, was in de winter van 2012′, vertelt Sander Heijne. Hij schreef in die tijd over overheidsbedrijven voor de Volkskrant. Als historicus was dat niet meteen zijn droomjob, maar hij beet zich erin vast en schreef er zes jaar later zelfs een boek over. In Er zijn nog 17 miljoen wachtenden voor u doet Heijne verslag over zijn zoektocht naar de zin van privatiseringen in Nederland, waar tussen 1989 en 2010 niet minder dan 186 overheidsdiensten verzelfstandigd zijn.

Sander Heijne: Bevroren wissels brachten de Nederlandse spoorwegen in de winter van 2012 ernstig in de problemen. Het hele treinverkeer stond ongeveer stil. Vroeger stapten machinisten soms even uit om die wissels te ontdooien, maar dat mocht niet meer sinds de spoorwegen waren opgeknipt in ProRail en de NS. ProRail moet de sporen onderhouden, en de machinisten werken voor de NS. Zij moesten dus wachten op een onderhoudswerker, en dat kon even duren. Die versnippering heeft voor veel problemen gezorgd: ProRail en de NS maken over wel meer zaken ruzie. Treinen is duurder geworden en het is slechter geregeld. Er is eigenlijk nooit goed nagedacht over hoe die privatisering in de praktijk zou werken.

Het zijn vandaag buitenlandse durfkapitalisten die geld verdienen aan de Nederlandse kinderopvang. Geen kind wordt daar beter van

Sander Heijne

Gaat het op die manier vaker mis?

Heijne: De markt lost in Nederland zelden haar beloften in. Publieke diensten zijn nu eenmaal geen koekjesfabrieken. Koekjes bakken is eenvoudig: de fabrikant die de beste of de goedkoopste koekjes in de winkel krijgt, verkoopt er de meeste. Maar zo gaat het niet altijd. Neem nu de sector van de zorgbedrijven: die moesten in Nederland met elkaar gaan concurreren om meer geld te verdienen, en dus probeerden ze patiënten zoveel mogelijk behandelingen en medicijnen te verkopen. Aangezien Nederlanders dat niet zelf hoeven te betalen, kostte dat de private zorgverzekeraars heel veel geld. De uitgaven stegen enorm, en de zorgverzekeraars probeerden alles binnen de perken te houden met heel veel regeltjes. Gevolg: verplegers en dokters spenderen tegenwoordig 40 procent van hun tijd aan administratie. Daar wordt ook niemand beter van.

Is het privatiseren van overheidsbedrijven dan een slecht idee, of wordt het gewoon slecht uitgevoerd?

Heijne: Politici moeten zich afvragen waarom sommige diensten ooit bij de overheid zijn terechtgekomen. In de negentiende eeuw had Nederland een armzalig treinnet, dat door private bedrijven werd uitgebaat. De Belgische overheid had in die tijd zes keer meer lijnen, met als gevolg dat de Belgische economie op volle toeren draaide, terwijl de Nederlandse tegensputterde. De spoorweginfrastructuur was – en is – immers essentieel voor de hele economie.

Telefonie was vroeger hetzelfde verhaal, maar dat is intussen veranderd: de technologische vooruitgang heeft ervoor gezorgd dat telefoonlijnen geen monopolie meer nodig hebben. Telecombedrijven kunnen vandaag perfect door private spelers worden gerund.

Overheidsbedrijven zijn vaak log, inefficiënt en duur. Is dat de reden waarom de verleiding om ze van de hand te doen voor politici soms onweerstaanbaar wordt?

Heijne: Klopt dat wel? De luchthaven Schiphol is heel efficiënt georganiseerd, en dat is een overheidsbedrijf. Veel overheidsbedrijven zouden klantvriendelijker kunnen werken, maar dat geldt net zo goed voor heel wat commerciële ondernemingen. En wat gebeurt er in een private onderneming met de winst? Die vloeit niet terug naar de samenleving, ze verdwijnt in de portefeuille van de aandeelhouders. De klanten betalen soms gewoon hetzelfde voor een slechtere dienstverlening, of het personeel moet aan minder gunstige arbeidsvoorwaarden werken. Het zijn vandaag buitenlandse durfkapitalisten die veel geld verdienen aan de Nederlandse kinderopvang. Geen kind in Nederland wordt daar beter van.

Politici moeten zich afvragen waarom sommige diensten ooit bij de overheid zijn terechtgekomen

Voor de overheid is zo’n privatisering meestal ook een verkapte bezuiniging.

Heijne: Dat hopen politici. Ze verkopen een bedrijf en krijgen daar eenmalig een grote som geld voor terug. Maar de zorgkosten zijn in Nederland verdubbeld, en ook de kosten van de kinderopvang zijn enorm gestegen. ProRail krijgt elk jaar nog steeds twee miljard euro van de overheid, en via verkapte subsidies ontvangen de NS en andere overheidsbedrijven nog eens honderden miljoenen euro’s. Alle claims die door voorstanders van marktwerking worden gemaakt, zijn eigenlijk nooit grondig onderzocht. of toch wel: in 2012 heeft de Nederlandse Senaat een onderzoek gedaan naar privatiseringen in Nederland. De conclusies waren vernietigend. Er is helaas niets mee gebeurd.

In België is er veel ontevredenheid over de NMBS: slechte dienstverlening, grote schuldenputten. Veel politici dromen van een privatisering.

Heijne: Ik raad hen aan toch even na te denken over wat er dan zal gebeuren. De Europese spoormarkt functioneert niet naar behoren. De kans is heel groot dat de NMBS zou worden opgekocht door een Duits of Frans staatsbedrijf. Is het dat wat Belgische politici willen?

De Belgische overheid staat op het punt Belfius, een bank die we na de financiële crisis in handen kregen, terug te verkopen. Een goed idee?

Heijne: In theorie kunnen banken perfect worden uitgebaat door commerciële bedrijven. We hebben alleen gezien dat hun diensten voor de economie zo belangrijk zijn dat de overheid moet tussenkomen als het misgaat. Moet de overheid daarom per se bankier worden? Ze zou de financiële sector ook gewoon veel beter kunnen reguleren. Tot in de jaren negentig lukte dat zelfs.

Zijn er bedrijven die de overheid beter terug in handen neemt?

Heijne: Dat lijkt me heel ingewikkeld. Ze zou dan mensen moeten onteigenen of uitkopen. Ik zou zeggen: bezint eer ge begint. Maar ik begrijp nog altijd niet waarom de post in Nederland door drie bedrijven moet worden bezorgd, met elk een eigen distributienet. Dat heeft alles alleen maar duurder gemaakt, en ervoor gezorgd dat postbodes veel minder worden betaald. Vroeger was postbode een goede baan voor de lagere middenklasse, nu is het een baantje voor studenten of werkende armen die ten einde raad zijn. De postmarkt was al aan het krimpen. Concurrentie heeft daar niets aan verholpen.

De kans is heel groot dat de NMBS zou worden opgekocht door een Duits of Frans staatsbedrijf

Onze energiesector – toch de zuurstof voor het bedrijfsleven – lijkt me ook een uitstekende sector om in overheidshanden te houden. Onze belangrijkste energiebedrijven zijn in Duitse en Zweedse handen. Dat zijn nu leden van de EU, maar niemand had enkele jaren geleden kunnen voorzien dat Engeland zou opstappen. Wat was er met onze energieprijzen gebeurd als Engelse bedrijven daarover konden beslissen?

Sociale media als Facebook worden weleens een nutsvoorziening genoemd, en daar gaat ook heel wat mis. Moet de overheid daarbij een grotere rol spelen?

Heijne: Facebook is in essentie iets heel moois. Het ondernemerschap dat zoiets mogelijk heeft gemaakt moet je ook stimuleren. Maar het zijn inderdaad monopolisten die zich met steeds meer zaken beginnen bezig te houden: Facebook is nu ook een marktplaats begonnen. Misschien komt er een moment waarop je die bedrijven moet opknippen, of in ieder geval onderhevig maken aan strengere regels. Momenteel weten we vaak gewoon niet wat ze met onze data aanvangen. Het is dus goed dat de Europese commissie in mei al strengere privacyregels invoert.

Zijn er eigenlijk ook overheidsdiensten die beter geprivatiseerd zouden worden?

Heijne: Er is in Nederland de voorbije decennia zoveel geprivatiseerd dat er maar weinig overblijft. (lacht) Momenteel wordt er in het parlement zelfs gediscussieerd over de privatisering van het bouwtoezicht: bouwbedrijven moeten hun eigen toezichthouders kunnen betalen. Ook dat lijkt mij een heel slecht idee.

Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier

Partner Content