Optima Bank gebruikte een variant van een piramidespel, zegt econoom Geert Noels over de val van ‘de zwarte bank van België’. ‘Het is dringend nodig dat bankiers een eed afleggen en zich ethisch gaan gedragen, zodat ze achteraf niet kunnen zeggen dat ze van niets wisten.’

Misschien moet Erik Van Looy of Adil El Arbi over enkele jaren maar eens een financiële thriller regisseren over de opkomst en neergang van de ‘zwarte bank van België’: Optima. Het zou de Vlaamse versie kunnen zijn van The Wolf of Wall Street, waarin Leonardo Di Caprio in de huid kroop van de op geld, drugs, vrouwen en roem beluste belegger Jordan Belfort.

Het wordt namelijk steeds duidelijker dat Optima een zwartgeldmachine was, georganiseerd door stichter Jeroen Piqueur, die vanuit Gent ex-politici en duurbetaalde medewerkers rond zich verzamelde om in een cultuur van graaizucht goedgelovige Vlamingen van hun spaarcenten af te helpen.

Hoe kon zoiets gebeuren? Enkele weken geleden zei Herman Daems, voorzitter van BNP Paribas Fortis tijdens een interview met Knack nog ‘dat op dit ogenblik geen enkele Belgische bank failliet dreigt te gaan’. Intussen is het zover. Alleen hebben we hier niet te maken met een traditionele bank, maar met een instelling die als een piramidespel werkte. Dat komt helaas vaker voor dan goed is voor de samenleving. Piqueur heeft roemruchte voorgangers. Charles Ponzi van het bekende Ponzi-schema. Allen Stanford, die in 2009 de cel in moest omdat hij duizenden beleggers had belazerd. En natuurlijk ook Bernard Madoff, die zijn klanten oplichtte voor 65 miljard dollar.

Het wordt nog erger als je bedenkt dat Optima nauwelijks winst maakte. Zeker niet tot in 2006, toen Piqueur zijn bedrijf nog voor veel geld wilde slijten en geen koper vond. Het laatste publiek beschikbare jaarverslag dat Optima Group indiende, dateert van 2013. Toen was er een verlies van 3 miljoen euro. Maar in 2014 en 2015 liepen de verliezen van de Optima Bank zó hoog op dat de Nationale Bank besliste om in te grijpen en de banklicentie in te trekken.

Die rode cijfers beletten Piqueur en de zijnen niet om op grote voet te leven. Een 43 meter lang luxejacht, een privéjet, personeelsfeesten op de aantrekkelijkste plaatsen van Europa, het hoorde er allemaal bij. Optima sponsorde een tennistoernooi, voetbalploegen, een basketbalploeg, de hockeyploeg van Sint-Martens- Latem enzovoort.

Al in 2012 berichtte de krant De Tijd over onregelmatigheden bij Optima: de zelfstandige Optimaverkopers verdienden gemiddeld 20.000 euro per maand. Die planners maakten in ruil voor 3500 euro een audit van iemands vermogen en adviseerden vervolgens hoe het spaargeld beter aan het werk kon worden gezet. Bijvoorbeeld via de aankoop van (zeer duur) vastgoed van Optima, of door in te tekenen op een tak23-product in Luxemburg, dat als bijkomend voordeel had dat het in acht jaar tijd zwart geld kon witwassen. No questions asked.

De val van Optima begon volgens Geert Noels van Econopolis toen Jeroen Piqueur in 2011 de kleine Ethiasbank overnam, en daarmee een banklicentie verkreeg. ‘Optima dacht een gouden zet te doen, maar het kwam in een steeds strakker keurslijf terecht. Het is frappant dat Optima Bank gevallen is omdat ze niet rendabel was, en niet omdat ze laakbare praktijken voerde en een witwasmachine van miljarden euro’s was.’

Had men dit niet vroeger moeten zien aankomen? Rond Piqueur en zijn entourage hing toch al jaren een zweem van fraude?

GEERT NOELS: Natuurlijk. Sterker nog, twee journalisten van De Tijd beschreven al in 2012 haarfijn het drijfzand waarop Optima was gebouwd. Toen al wist men van de dure feestjes, de exuberante vergoedingen voor verkopers en de dubieuze financiële constructies. We zijn vier jaar verder en als je het artikel herleest, weet je dat er toen voldoende redenen waren voor de klanten én voor de overheid om het zaakje niet te vertrouwen.

U zegt dat ook de klanten beter op hun tellen en hun geld hadden moeten passen.

NOELS: Van de 14.000 gedupeerde klanten van Optima hebben nog maar enkele honderden zich gemeld bij het Garantiefonds dat hun verloren tegoeden tot 100.000 euro kan terugbetalen. De anderen hebben blijkbaar redenen om zich stil te houden. Belgen moeten eindelijk eens beseffen dat ze zich heel kwetsbaar en chanteerbaar opstellen wanneer ze zwart geld hebben. Ze kozen voor zwart geld om belastingen te ontwijken, en betaalden hoge vergoedingen aan Optima en Jeroen Piqueur – percentages die belastingvoeten benaderen. Blijkbaar willen sommigen niets betalen aan de overheid, maar ze willen wel buitensporige commissies betalen aan praatjesmakers.

Als ik journalist Rik Van Cauwelaert in Ter Zake hoor zeggen dat Optima 5 à 6 miljard euro van zijn klanten naar Luxemburg heeft gesluisd, en daarop een commissie van zo’n 8 procent aanrekende, dan kom je uit op bijna een half miljard euro voor Optima en co. Dat is een waanzinnig bedrag.

Wat vond u van het voorstel van vicepremier Kris Peeters (CD&V) om aan de slachtoffers het volledige verlies terug te betalen, en het dus niet te beperken tot een maximum van 100.000 euro? Zo zou de belastingbetaler bijvoorbeeld mee opdraaien voor het verlies van enkele miljoen euro’s van de puissant rijke Marc Coucke.

NOELS: Dat was een vreemd voorstel. De overheid mag niet te snel een omniumverzekering geven voor beleggingen. Men moet de feiten onderzoeken, en bijvoorbeeld ook het risicoprofiel van de banken en klanten bekijken. De depositogarantie mag niet aanzetten tot roekeloosheid op kosten van de belastingbetaler. Zoals het nu geconcipieerd is, is het een vicieus systeem waarbij de belastingbetaler altijd de dupe is.

Het gaat meestal om vermogende mensen.

NOELS: En om mensen die wisten dat Optima een instelling was met een hoger risicoprofiel dan een saaie spaarbank. Dan moet de belastingbetaler, als het misloopt, niet meteen klaarstaan om de genomen risico’s te dekken. Zo wordt het iets te makkelijk. Dat is geen goed beleid.

Waarom heeft niemand ingegrepen toen het krantenartikel verscheen waarin alle kwalijke geruchten over Optima werden bevestigd?

NOELS: Dat is een heel goede vraag. Iedereen die je hierover hoort – werknemers van de financiële toezichthouder FSMA of van de Nationale Bank – was tegen het verlenen van een banklicentie aan Optima. En toch is ze toegekend. Misschien omdat Optima volgens de letter van de wet aan de voorwaarden voldeed. Dan heb je geen argumenten meer om de licentie te weigeren. U mag ook niet vergeten dat Optima nagenoeg de enige kandidaat-koper was van Ethias Bank, en dat de overheid per se een oplossing wilde voor die kleine bank.

Toen de overname ondertekend was, gaven Jeroen Piqueur en Optima-voorzitter Luc Van den Bossche een feest. De grootheidswaanzin kende sindsdien geen grenzen meer.

NOELS: Die grootheidswaanzin was er daarvoor ook al, hoor. De bouw van het luxejacht Rubeccan met negen personeelsleden aan boord dateert van 2008, dus nog van vóór de overname van Ethias Bank. Hetzelfde geldt voor de privéjet en de luxeauto’s.

Een insider vertelde aan Knack dat het bestuur zich dankzij die banklicentie alles dacht te kunnen permitteren.

NOELS: Ze hoopten dat ze hun zaakjes nog beter konden regelen, dat ze dingen konden doen die daarvoor onmogelijk waren. Dat is eigenlijk bijzonder vreemd, want een bankstatuut verplicht je net om met alle grote en kleine regels in orde te zijn. Zo’n banklicentie is een korset. Daarom wilden ze er later weer van af. Ze accepteerden de strakke regelgeving niet en bleven hun zin doen. De toezichthouder had nog niet meegemaakt dat een bank zich op zo’n grote schaal en zo openlijk niets aantrok van de regels. Ze mochten geen dividenden uitkeren, en ze deden het toch. Ze mochten geen geld uit de bank halen via exuberante onkostenvergoedingen, en toch deden ze het.

Blijkbaar voelden ze zich onaantastbaar?

NOELS: Ze gingen er blijkbaar van uit dat ze gedekt werden door machtige relaties en invloedrijke politieke connecties.

Zoals Herman Verwilst, de vroegere topman van Fortis en ex-kabinetschef van Willy Claes (SP.A).

NOELS: Ik vind het opmerkelijk dat hij werd aangeworven bij Optima. Onlangs heb ik een tv-fragment herbekeken uit 2008, net voor de val van Fortis. Daarin besprak Verwilst als leidende figuur van Fortis de jaarresultaten van de bank. Hij was heel optimistisch. Hij vertelde dat de resultaten van Fortis beter waren dan verwacht, en dat er geen vuiltje aan de lucht was. Tot de zaak enkele maanden later implodeerde. Wetend wat we nu weten, was dat misleidend. Hij is later veroordeeld voor zijn rol in het Fortis-debacle. Nu ook Optima Bank faalt, heeft hij het trieste record om een leidinggevende rol te spelen in twéé Belgische bankfaillissementen in acht jaar tijd.

Van politieke connecties gesproken. Toenmalig voorzitter van Optima en gewezen SP.A-boegbeeld Luc Van den Bossche zou na het ‘vervelende’ bezoek van de Bijzondere Belastinginspectie (BBI) in de directiekamer gepocht hebben dat één telefoontje zou volstaan om toenmalig staatssecretaris voor Fraudebestrijding en huidig SP.A-voorzitter John Crombez op charmebezoek te laten komen. En dat gebeurde ook.

NOELS: Dat laat ik voor uw rekening, maar als het echt waar is, is het bijzonder verontrustend. Zeker als het doel van dat bezoek was om het fiscale onderzoek te doorkruisen. Maar u mag ook niet vergeten dat ministers wel vaker op bezoek gaan in een financiële instelling. Alleen gebeurde het bij Optima wel heel visibel, inclusief mooie foto’s in het klantenboekje van Optima.

Was die openlijke vrijage tussen Optima en politici uniek? Hebt u die belangenvermenging ooit bij andere banken gezien?

NOELS: Bij Dexia was ze nog nadrukkelijker. Net zoals bij het vroegere Bacob, dat later opging in Dexia, met Hubert Detremmerie als voorzitter. Hij was als bankdirecteur aanwezig bij de gesprekken in Poupehan, toen in 1982 werd beslist om de Belgische frank te devalueren.

De les is dus opnieuw: politici, blijf daar weg.

NOELS: Er zullen altijd redenen zijn waarom politici met financiële instellingen te maken hebben. Men moet vooral alle mogelijke belangenconflicten goed managen, zodat er niets fout kan gaan. Transparantie is daarbij essentieel, want de meeste belangenconflicten zijn het gevolg van ondoorzichtigheid. Als iets het daglicht niet mag zien, dan is het wellicht fout. Daarom is het een goed idee om een afkoelingsperiode in te bouwen van minstens één jaar. Nu zie je te vaak het draaideursysteem: weg bij de politiek en onmiddellijk een handvol mandaten bij belanghebbende bedrijven.

U pleit voor de invoering van een bankierseed?

NOELS: U zult zien dat het héél lang zal duren voordat de zaak-Optima en andere affaires volledig opgehelderd en afgehandeld zijn. In afwachting daarvan moet er vanuit de financiële sector een zelfreiniging komen. Een bankierseed kan daarbij helpen. Velen geloven er niet in, maar ik zie dat het wél werkt bij bijvoorbeeld artsen. Het is een moment waarop men zich bezint over bepaalde regels, en je zweert in het bijzijn van anderen trouw aan de afspraken. Zo kun je achteraf nooit zeggen dat je het niet wist. Wie de eed breekt, mag nooit meer aan de slag in de financiële sector.

Werkt zo’n eed voor iedereen? Misschien niet, maar het zal anderen wel twee keer doen nadenken. De bankierseed bestaat trouwens al in Nederland en in Groot-Brittannië en daar werkt ze goed. Daar geldt de eed niet alleen voor de bankiers, maar bijvoorbeeld ook voor de informatici in de financiële sector, omdat ze met vertrouwelijke gegevens werken. Een bank heeft een grote verantwoordelijkheid, en als ze niet bestuurd wordt door ethische mensen, loopt het goed fout voor de samenleving.

Aan de top van Optima zaten mensen met schijnbaar een totaal gebrek aan ethiek. Jeroen Piqueur promootte bij zijn medewerkers een graaicultuur die we nog niet vaak hadden gezien in Vlaanderen. Sommigen van hen vertrokken vrij snel na hun aanwerving toen ze zagen hoe het er toeging. Anderen bleven, en zeggen nog altijd dat het een geweldig bedrijf was.

Optima had een intern callcenter dat potentiële rijke klanten belde om een afspraak te maken voor een financieel plan. Dat gebeurde bij voorkeur door maatschappelijk kwetsbare mensen, zoals alleenstaande moeders met studerende kinderen. Die waren makkelijker te manipuleren.

NOELS: Dat zijn praktijken die doen denken aan de film The Wolf of Wall Street, nee?

Klanten ontvangen op een miljoenenjacht, net zoals in de film, is dat gebruikelijk in de sector van vermogensbeheer?

NOELS: Ik beweeg me niet in de wereld van jachten en champagnefeestjes. Rationele klanten moeten zich toch vragen stellen als ze zien dat een kleine instelling zoals Optima zich zo’n waanzinnig jacht kan permitteren? Ik zou me toch afvragen of die bank dat bootje niet kocht met mijn centen. Hetzelfde met winkels waar de weelde van de muren stroomt. Dan moet je je toch de vraag stellen of de winstmarges op de spullen die ze verkopen niet te groot zijn?

Sommige mensen denken anders. Ze voelen zich vereerd als ze op de boot van iemand als Piqueur worden uitgenodigd en daar cava uit een champagneglas mogen drinken.

NOELS: Die man zal je centen beheren, dat is geen eer maar een dienst. Ik ben te nuchter om dat te begrijpen.

Is dat de reden waarom Optima het chique tennistoernooi van Knokke sponsorde? Dat lokt niet alleen rijke klanten, maar ook mensen die graag circuleren in het gezelschap van de gefortuneerden van deze wereld.

NOELS: Het doet allemaal denken aan het verhaal van Allen Stanford, de Amerikaanse Jeroen Piqueur. Stanford overtuigde klanten om hun vermogen aan hem te geven in ruil voor heel hoge winsten. Ook hij organiseerde tennis- en golftoernooien en omringde zich met politici. Hij sponsorde net zoals Piqueur onder andere het circuit van oud-tenniskampioenen zoals Jim Courier, John McEnroe en Pete Sampras.Hij was een heel gladde verkoper en een praatjesmaker, en hij is uiteindelijk keihard tegen de muur geknald. De man zit sinds 2009 in de gevangenis voor een straf van 110 jaar wegens belastingfraude. Een lot dat Piqueur misschien ook te wachten staat, want als de feiten bewezen worden, zullen er wellicht correctionele klachten tegen hem komen.

Is het systeem van Optima vergelijkbaar met een piramidespel?

NOELS: Optima hanteerde een variant van een piramidespel. Bij een Ponzi-schema of piramidespel moeten intreders de verliezen goedmaken en de uittreders betalen. Hier is het eerder een systeem waarbij een groeiend aantal intreders een intrinsiek onhoudbare organisatie moeten financieren. Telkens als er een golf nieuwe radiospotjes op ons afkwam dat je ‘een financieel plan moest eisen’, kon je weten dat de machine droog dreigde te vallen. Die nieuwe klanten waren nodig om de machine en de dure levenswijze van Piqueur en co. draaiende te houden.

Dirk Van Gerven, voorzitter van het auditcomité van de toezichthouder FMSA, was aanvankelijk de persoonlijke advocaat van Jeroen Piqueur.

NOELS: Dat was een bijzonder ongelukkige samenloop van omstandigheden. Het is goed dat hij zich intussen heeft teruggetrokken.

Jan Smets van de Nationale Bank legt de schuld van het faillissement bij Jeroen Piqueur. Hoe ziet u dat?

NOELS: Zijn persoonlijke rol is belangrijk, maar er is bij Optima een heel systeem gebouwd waar verscheidene medewerkers bij betrokken waren. Piqueur speelde een grote rol, maar je kunt de val van Optima niet reduceren tot één persoon. Net zoals de val van Fortis niet alleen door Maurice Lippens werd veroorzaakt.

Welke lessen moeten we nu trekken?

NOELS: Optima kon blijven bestaan door met geld bescherming af te kopen, én door critici onder druk te zetten. Dat verhaal komt ook in andere Belgische dossiers terug.

Volgens de curatoren zou de financiële schade nog meevallen.

NOELS: Dat zal afhangen of dit dossier verder zal uitdijen naar bijvoorbeeld de vastgoedpoot van Optima. Is daar alles correct verlopen? En wat met andere ondernemingen die betrokken waren bij de activiteiten van Optima? We weten nog niet alles.

Gelooft u echt dat er al kandidaat-kopers zijn voor onderdelen van Optima?

NOELS: Er zijn ook kandidaten voor tweedehandsauto’s. Maar je moet altijd de motorkap openmaken en een testrit doen voordat je een beslissing neemt.

DOOR MICHEL VANDERSMISSEN, FOTOS GUY KOKKEN

‘De toplui van Optima gingen er blijkbaar van uit dat ze gedekt werden door machtige relaties en invloedrijke politieke connecties.’

‘Jeroen Piqueur promootte bij zijn medewerkers een graaicultuur die we nog niet vaak hadden gezien in Vlaanderen.’

‘U zult zien dat het héél lang zal duren voordat de zaak-Optima en andere affaires volledig zijn opgehelderd en afgehandeld.’