Fotografie uit Oekraïne: amateurisme gekruid met politieke ongehoorzaamheid

De attente en geduldige bezoekers van de fototentoonstelling over Boris Mikhailov valt op dat er wel wat meer aan de hand zou kunnen zijn.

Een eerste oppervlakkige rondgang op de tentoonstelling van de Oekraïnse fotograaf Boris Mikhailov (Charkov, 1938) levert niet meer op dan (vaak) krakkemikkige amateurbeelden van van alles en nog wat. Portretten, mensengroepen al dan niet met vlaggen, dompelaars en outcasts en af en toe een foto van een onschuldig naakte dame. Niets om over naar huis of in een artikel te schrijven. Maar de attente en geduldige toeschouwer valt het wat later op dat er hier wel wat meer aan de hand zou kunnen zijn.

Porno

Oekraïne is de jongste jaren midden in een politieke storm beland en Mikhailov groeide op in een staatssysteem dat strikte regels en beperkingen kende toen het nog binnen de invloedssfeer lag van eerst de Sovjet-Unie en later het Rusland van Poetin. Zijn stad, de grootste van Oekraïne, was een belangrijk industrieel centrum met uitgebreide complexen van wapenfabrieken. In één van die staatsondernemingen kon hij aan de slag en hij kreeg van zijn chefs een fototoestel met als opdracht montagebanden en andere elementen van de industrie te documenteren. Op die manier groeide zijn interesse voor de fotografie en ging hij ook aan de slag buiten zijn diensturen. Hij maakte naaktfoto’s van zijn vrouw die hem duur te staan zouden komen want wanneer die door de politie ontdekt werden werd hij op staande voet in de fabriek ontslagen omwille van het zogenaamd maken van pornografie. Fotografische documentatie had hij toen al gehaald in internationale tijdschriften die door de mazen van de censuur waren geglipt. We zijn dan ook in 1968, het jaar van de grote omwentelingen, niet alleen in Parijs en elders in West-Europa maar ook in o.a. Tsjechië dat zijn Praagse Lente viert en verder in Oost-Europa dreigt uit te deinen.

En wat doet Mikhailov, hij trekt de straat op met z’n camera en kijkt rond. Niet om samenscholingen en relletjes die hij rond zich opmerkt vast te leggen want hij is geen fotojournalist. Hij is een wakkere burger die niet zozeer participeert aan de maatschappelijke beweging die ondergronds kolkt want daar neemt hij enigszins afstand van maar hij bekijkt wel wat er rond hem gebeurt. Hij ziet zich blijkbaar als kunstenaar die niet geboren is om de wereld te hervormen maar anderzijds is zijn houding wel kritisch en dat merken we dan ook in zijn foto’s. Het zijn beelden die vooral mensen tonen die (letterlijk) met vlag en wimpel de straat op gaan en gemeenschappelijk een nieuwe orde verwachten. Die beelden zijn over het algemeen niet tragisch of dramatisch eerder mededogend en soms spottend. Maar ook weer niet altijd want in een reeks toont hij de “verworpelingen der aarde” in grootformaat kleurfoto’s die de gevoelige toeschouwer zeker niet onberoerd laten.

Nar in een treurspel

Maar deze fotograaf heeft ook zijn speelse kanten. Hij experimenteert en tast de mogelijkheden van het medium fotografie af middels inkleuringen, fotomontage en superpositie van beelden. Op die manier creëert hij een fictieve wereld door de ogen van de realiteit. En die wereld kon alleen maar ontstaan in Oekraïne, zijn tragisch land dat nu op een tweesprong staat maar in de voorbije decennia die hij beleefde, meer dan één sleutelmoment beleefde.

Wat hij met de camera vastlegde is geen loutere belevenis- of getuigenisfotografie. Zijn beelden lijken, oppervlakkig gezien, op het werk van een amateur die zich soms vermeidt in visuele spelletjes, nogal vaak met een erotische toets en zonder zucht naar technische perfectie. Maar men krijgt het gevoel, misschien ook wel de zekerheid, dat Mikhailov een komi-tragische figuur is, een nar in een treurspel die niet helemaal weet wat er aan de hand is maar intelligent en gevoelig genoeg om te beseffen dat het drama nooit ver weg is maar het bovendien ook relativeert. Die dubbelzinnigheid vat de toeschouwer niet onmiddellijk maar hij moet zich de moeite geven de beeldreeksen te analyseren en in hun context te plaatsen. Jammer dat er geen catalogus of een uitgebreide gids voorhanden is om hem/haar op dat spoor te zetten.

Tentoonstelling “Boris Mikhailov, Ukraïne“. Antwerpen FoMu nog tot 5 juni.