Iedereen is soms lost in translation. Probeert u anderstalige vrienden maar eens uit te leggen dat u bent gaan uitwaaien. Ze begrijpen het niet, en dat is zonde. Maar dankzij een online emotiewoordenboek lacht, huilt, bidt en bewondert iedereen straks vloeiend in tachtig talen.
Bent u altijd uitzonderlijk vastberaden om uw doel te bereiken, zeker als de weg bezaaid is met hindernissen? Dan bent u in het diepst van uw gedachten misschien wel sisu. Of u hebt Finse roots, dat kan natuurlijk ook. Sisu is namelijk een typisch Fins woord – of beter: fenomeen – dat we maar moeilijk vertaald krijgen. De Britse psycholoog Tim Lomas ontdekte er alles over op een conferentie in 2015. Een van zijn Finse collega’s wijdde een volledig exposé aan dat ene woordje. Volgens haar is sisu zeer eigen voor de Finse identiteit, maar iedereen zou het kunnen aanleren. Een revelatie, vond Lomas. Terug thuis praatte hij erover met zijn moeder, die net als hij nogal een talenknobbel is, en ze begonnen te zoeken naar soortgelijke voorbeelden uit andere talen. Zo was The Positive Lexicography Project geboren. ‘Nu probeer ik zo veel mogelijk onvertaalbare woorden te vinden, die allemaal iets te maken hebben met emoties en welbevinden’, vertelt Lomas aan de telefoon. ‘Zo ontstaat er een databank, die hopelijk meer inzicht kan bieden in de menselijke geest. De psychologie wordt op dit moment grotendeels gedomineerd door de Engelse taal, waardoor we veel missen. Als er geen Engels woord voor bestaat, dan kennen we het niet. Een spijtige zaak.’
Het online woordenboek telt nu woorden uit ruim tachtig talen, van Albanees tot Yiddish, maar het blijft een work-in-progress. Iedereen kan suggesties mailen, over nieuwe woorden of betere definities. ‘Op dit moment zijn vooral het Grieks, het Sanskriet en het Duits zeer goed vertegenwoordigd’, vertelt Lomas. Woorden als Gemütlichkeit of Heimat vallen inderdaad nooit volledig te vatten in een vertaling. Maar ook in het Nederlands zijn er blijkbaar wat onvertaalbare emoties. Of wat dacht u van uitwaaien, pretoogjes, goesting of engelengeduld? En gezellig is blijkbaar niet helemaal hetzelfde als cosy. Ook queesting werd trouwens opgenomen in ‘onze’ lijst, maar we vermoeden dat de meeste Nederlandstaligen niet eens weten wat dat betekent (‘een minnaar in bed toelaten om wat te kletsen’, nvdr). De favorieten van Lomas bevinden zich vooral in de oosterse sfeer. ‘Een Japanse term als wabi-sabi (imperfecte schoonheid) vind ik zeer intrigerend. Ik hou enorm van het boeddhisme en als ik daarover lees, bots ik geregeld op woorden die ik niet ken of begrijp. Ik probeer zulke begrippen dan zelf te ervaren, om mijn gevoelswereld te verruimen.’
Beter inzicht
En dat is nu precies waarom Lomas al die tijd en energie in zijn woordenboek stopt. ‘Ik geloof echt dat we gelukkiger kunnen worden dankzij woorden. Als we meer woorden hebben om onze ervaringen uit te drukken, krijgen we een beter inzicht in ons eigen gevoelsleven. Bovendien kan het mensen aanmoedigen om nieuwe dingen te proberen, zoals ik met het boeddhisme doe. Ik kan me voorstellen dat geïnteresseerden die door de lijst scrollen, vanzelf aangetrokken zullen zijn tot bepaalde begrippen, die ze dan verder willen exploreren. Nu staat er bij elk woord nog maar een zeer beperkte definitie, maar eigenlijk zou je telkens een heel hoofdstuk kunnen schrijven. Het is een uitnodiging om zelf verder op zoek te gaan.’
Een van dé onvertaalbare emoties van het moment is natuurlijk hygge, de Deense variant van gezelligheid. Of, zoals het in Lomas’ woordenboek omschreven staat: een diep gevoel van ruimte, warmte, vriendschap en tevredenheid. Op zowat elke interieur-, kook- of mamablog vindt u tegenwoordig tips om zelf hygge te creëren. Samen met vrienden en familie een wollen deken breien in de schijn van het kaarslicht, is alvast een goed begin. ‘Dit is inderdaad een perfect voorbeeld van hoe een onvertaalbare emotie overal ter wereld een gevoelige snaar kan raken’, zegt Lomas. ‘Er worden volledige boeken geschreven over hygge en waarom de Denen zo gelukkig zijn. Dat kan andere nationaliteiten alleen maar verrijken.’ De vraag is natuurlijk: kun je, als pakweg timide West-Vlaming uit Bachten de Kupe, ooit echt helemaal hygge worden? ‘Het zal nooit hetzelfde zijn’, geeft Lomas toe. ‘Een Deen heeft dat hygge al van kleins af meegekregen, er hangt een heel web van betekenissen aan vast. Maar wij kunnen het wel in onze taal integreren, waardoor het een nieuwe betekenis krijgt. Zo evolueert taal al eeuwenlang: we lenen woorden uit andere talen, die dan een eigen leven gaan leiden. Met mijn project geef ik dat hele proces gewoon een duwtje in de rug.’
Door STEFANIE VAN DEN BROECK, illustratie BART SCHOOFS
‘De psychologie wordt op dit moment grotendeels gedomineerd door de Engelse taal, waardoor we veel missen.’
