‘De filosoof moet meningen bevragen, niet verdedigen’

Filosofiedocent Jonathan Lambaerts reageert op de heisa rond zijn collega Stéphane Mercier, die tijdens een hoorcollege onder andere abortus erger noemde dan verkrachting. ‘Het betaamt niet om een klaslokaal tot het forum van het eigen gelijk te maken.’

De academische wereld en nu ook het publieke debat in Franstalig België is al enkele dagen in de ban van Stéphane Mercier (Knack 5 april 2017). Deze gastdocent filosofie aan de Université Catholique de Louvain wist de gemoederen te beroeren door enkele onzorgvuldige stellingen te opperen in zijn inleidende cursus tot de wijsbegeerte. Toegegeven, het is een prestatie om als docent vanuit je klaslokaal toegang tot het maatschappelijk debat te verwerven. Toch is er maar weinig reden tot animo. De wijze waarop Mercier in het debat terecht kwam, is een antigetuigenis voor de filosofie.

Let wel, de vragen die Stéphane Mercier opwerpt, zijn niet het probleem. Het is eigen aan de filosofie, en zelfs haar taak, om de heersende opvattingen te bevragen en te onderzoeken. Geen enkele opvatting mag zomaar worden aangenomen, simpelweg omdat het de gangbare opvatting is.

Onze samenleving gaat misschien wel te gemakkelijk voorbij aan ethische vraagstukken zoals abortus. De lauwe reactie van de publieke opinie omtrent de mogelijke betrokkenheid van het Belgisch leger bij de operaties in Mosul en de burgerslachtoffers die hierbij vielen, is hier een actueel voorbeeld van. Vragen aan de samenleving om stil te staan bij de moreel beladen praktijken die zij verricht of toestaat, is dus niet het probleem. Integendeel. Hierin ligt net de maatschappelijke waarde van de filosofie.

Ook de manier waarop is niet het probleem. De filosoof mag provoceren om het denken te bevorderen. Dat is, met de woorden van Szymborska, zijn lust. Meer zelfs, het in vraag stellen van de heersende opvattingen kan op zich al als provocerend worden ervaren. Verscheidene filosofen betaalden in het verleden een hoge (zo niet de hoogste) prijs voor hun vrijpostigheid. Is dit wat Mercier nu overkomt? Is hij een hedendaagse martelaar van de filosofie? Allesbehalve. Is hij een martelaar van de vrije meningsuiting? Mogelijks.

Net hier zit ook het probleem. De filosoof hoort geen mening te verdedigen. Hij hoort meningen te bevragen. Zodoende zoekt de filosoof naar inzicht, en naar een vorm van kennis die aan de waan van de dag voorbij gaat. De uitkomst van die zoektocht is onzeker, en kan leiden tot de herroeping van de oorspronkelijke mening.

Mercier lijkt zijn studenten niet aangespoord te hebben tot het zoeken van zo’n inzicht, maar veeleer zijn mening boven die van de heersende opvattingen te hebben willen plaatsen. Iemand die strijdt, vertrekt echter van de overtuiging dat hij gelijk heeft. Iemand die bevraagt, erkent dat hij niets met zekerheid weet. Dit laatste is de houding van de filosoof, en verschilt danig van de opstelling die Mercier lijkt te hebben ingenomen.

Daarnaast zondigt Mercier tegen zijn taak als onderwijzer. Het betaamt niet om het klaslokaal tot een forum van het eigen gelijk te maken. Het onderwijs hoort jongeren zelfbewust te maken, en zowel een kritische als onderzoekende houding aan te leren. Zij moeten vaardig gemaakt worden in het zoeken naar inzicht en het onderbouwen van hun bevindingen. Zij moeten geen waarheid aangereikt krijgen; zeker niet wanneer het de filosofie betreft. De filosofie propageert geen waarheden, zij zoekt ernaar.

Dat er een deel van de studenten die aanwezig waren in Merciers klaslokaal hem ter verantwoording riepen, spreekt in het voordeel van deze studenten. Toch hoort hier een kanttekening bij geplaatst te worden. Het risico bestaat dat zij hun docent filosofie eerder tot de orde dan wel tot verantwoording hebben willen roepen, en dus eveneens vertrokken van hun gelijk (of het gelijk van onze samenleving). Deze houding is evenmin een filosofische, en net hierin ligt het teleurstellende van heel deze episode. Mercier schiep met zijn manier van doceren een antifilosofisch klimaat. Door ongenuanceerd stelling in te nemen, joeg hij zijn studenten de loopgraven van het eigen, grote gelijk in en hinderde hij het waarheidszoeken met betrekking tot de onderwerpen die hij aansneed. Dat is een blamage voor iedereen die zich op filosofisch terrein begeeft.

Meer woorden moeten daar eigenlijk niet aan worden vuilgemaakt. Aangezien de filosofische houding al ontbreekt, is het zinloos om aandacht te besteden aan de laakbare wijze waarop het instrument van de filosofie, de rede, werd gehanteerd. Zinspelen op het logisch verband tussen het toelaten van abortus en het toestaan (of zelfs organiseren) van verkrachting, of het rechtvaardigen van pedofilie of incest, omwille van het in de echt verbinden van twee personen die hier in vrijheid voor kiezen, tart de redelijkheid in die mate dat het onmogelijk is om deze stellingen ernstig te nemen.

Als Mercier idiotismen wil verdedigen, dan is dit zijn volste recht, maar een universiteitsaula is daarrvoor niet de plaats. En als hij deze idiotismen als mogelijke waarheden naar voren wil schuiven, dan dient hij, zoals een filosoof betaamt, zijn argumenten hiervoor op tafel te leggen, zodat de redelijkheid ervan onderzocht kan worden. Enkel dan vervult Mercier zijn rol als docent, en als wijsgeer. Enkel dan wordt de weg naar een dieper inzicht geopend, en kan de filosofie haar maatschappelijke rol spelen. Dit weigeren mag, met de woorden van de Franse filosoof Gabriel Marcel, als een schuldbekentenis worden opgevat, want een mening heeft men enkel over dat waar men geen verstand van heeft.