Waar ligt de grens tussen een dagelijks ritueel en een dwanghandeling?

Dagelijkse rituelen: we hebben ze bijna allemaal. Of het nu gaat om drie café lattes voor 8 uur ’s morgens of een uurtje staren naar een koe, dankzij rituelen creëren we structuur, voorspelbaarheid en controle.

Eén cappuccino om 8.15 uur. Vervolgens een korte ronde langs de nieuwssites en favoriete blogs. Om dan stipt om 8.30 uur aan de dagtaak te beginnen. Als alles wat uitloopt, wordt het ineens 9.00 uur, want niets mooiers dan een rond getal om de dag goed te starten. Zo, we hebben u met enige schaamte onze ochtendroutine verklapt. Hoewel: eigenlijk is die schaamte nergens voor nodig. Want heel veel mensen hebben dagelijkse gewoontes, het ene al vreemder dan het andere. Dat blijkt ook uit het boek Dagelijkse rituelen, dat zopas werd heruitgegeven bij Maven Publishing. De Amerikaanse auteur Mason Currey verzamelde verhalen van creatievelingen en hun rituelen, van Andy Warhol tot Albert Einstein. Een van de gekste rituelen komt zonder twijfel van de Amerikaanse avant-garde auteur Gertrude Stein (1874-1946). Naar verluidt ging zij iedere dag in een wei zitten, waarop haar vriendin een koe moest verplaatsen tot in Steins blikveld. Het ideale begin om goed na te denken en flink wat te schrijven, aldus Gertrude.

De kans dat u zelf elke dag naar een koe zit te staren is klein. Maar misschien hebt u ook wel rituelen en routines die voor de buitenwereld wat gek lijken. Altijd thee drinken uit diezelfde verkleurde poezentas, bijvoorbeeld. Iedere ochtend controleren of uw oven wel uitstaat. Of elke avond stipt om 18.30 uur de soep op tafel zetten (om vervolgens te klagen over uw kinderen die minder stipt van geest zijn). Volgens persoonlijkheidspsycholoog Elien De Caluwé (Universiteit Tilburg) zorgen zulke rituelen voor een zekere mate van structuur en voorspelbaarheid. ‘Het is een manier om de chaotische werkelijkheid een beetje te controleren. Rituelen hebben dus zeker een meerwaarde. Dat begint al bij jonge kinderen. Vooral voor erg jonge kindjes is structuur zeer belangrijk. Een avondritueel is een bekend voorbeeld: eten, in bad, pyjama aan, plassen, tanden poetsen, een verhaaltje, een kus van mama, een kus van papa en de deur op een kier van 5 centimeter. Vooral 2- tot 4-jarigen kunnen daar heel star in zijn. Bij iets oudere kinderen neemt die rigiditeit meestal af, omdat zij al meer inzicht krijgen in de dagelijkse werkelijkheid. Maar rituelen blijven belangrijk, ook voor volwassenen.’

10 km per dag

De vraag is alleen: waar ligt de grens tussen een dagelijks ritueel en een dwanghandeling? In het boek van Currey kunnen we ook lezen dat de componist Ludwig van Beethoven nogal obsessief met zijn kopje koffie omging: hij telde exact 60 bonen per kopje. En schilder Vincent Van Gogh werkte elke dag van 7 uur ’s ochtends tot 6 uur ’s avonds, non stop. Afgezien van enkele korte maaltijden, waarvoor hij slechts een paar stappen naar achteren zette. En ook in eigen land zijn er bekende koppen met een resem eigenaardigheden. Zo vertelde tv-figuur en schrijver Pedro Elias in De Morgen over zijn vele rituelen: zijn pols kussen, om de andere dag precies 10 km lopen en ‘Yeti!’ roepen, telkens als hij een Skoda Yeti ziet. Of illustrator en striptekenaar Wide Vercnocke, die in een interview in Knack Focus vertelde over zijn twee dagelijkse rituelen: op een heel precieze manier slappe koffie zetten en een pak bevroren marquisettes (koekjes van Delacre, nvdr) eten. ‘Geeft mijn dag wat structuur’, aldus Vercnocke.

Ongeveer 95 procent van de bevolking heeft af en toe dwanggedachten en handelingen, vertelt De Caluwé, die een doctoraat schreef over de obsessief-compulsieve stoornis. ‘Maar op zich hoeven die gedachten, handelingen en rituelen niet problematisch te zijn. Pas als ze zeer tijdrovend zijn en belastend voor je dagelijkse leven is er waarschijnlijk sprake van een stoornis en zoek je dus beter hulp.’ Wie na het lezen van alle illustere voorbeelden hierboven denkt dat zulke rituelen, al dan niet dwangmatig, uitsluitend voorkomen bij creativo’s, heeft het mis. ‘Dwanggedachten en -handelingen zijn eerder gelinkt aan mensen met hoge scores op neuroticisme en consciëntieusheid of compulsiviteit. Dat zijn mensen die angstig, extreem ordelijk en perfectionistisch zijn. Terwijl de meeste creatievelingen net een extraverte persoonlijkheid hebben, openstaan voor nieuwe ervaringen en veel chaotischer kunnen zijn.’ Misschien toch even kijken of die extra nette buurvrouw ’s ochtends niet naar koeien zit te staren. Of bevroren marquisettes verslindt.