The Age of Anger: drie geleerde lezers bespreken het spraakmakende boek van Pankaj Mishra

Waarom is de burger zo boos? Wereldwijd bijten academici, politici en journalisten hun tanden stuk op die vraag. Age of Anger, het spraakmakende, verontrustende essay van Pankaj Mishra, leest als het definitieve antwoord. Is het dat ook? Drie geleerde lezers wikken en wegen het boek.

‘If You Are Not Angry You Are Not Paying Attention’ is een slogan die tijdens betogingen weleens opduikt op een T-shirt of een stuk karton. Daar is iets van aan, maar de burger is het laatste jaar wel héél boos geweest. Verkiezingen zijn iets geworden waar iedereen met een bang hartje naar uitkijkt – of toch academici, politici en journalisten. De brexit en de verkiezing van Donald Trump hebben kraters geslagen in het zelfbeeld van de liberale, kosmopolitische elite. In Europa blijven de voorspelde doemscenario’s dit jaar uit: in Frankrijk heeft Emmanuel Macron de elite weer hoop gegeven, maar het aantal mensen dat kiest voor een radicaalrechtse of -linkse partij is hier evengoed al lang geen kleine minderheid meer. Marine Le Pen (Front National) haalde in de tweede ronde van de Franse presidentsverkiezingen 10,6 miljoen stemmen. Ook in Vlaanderen, waar Vlaams Belang weliswaar tien jaar geleden zijn neergang inzette, volstaat een blik op Facebook of de commentaarsectie van nieuwssites om de woede en haat van nogal wat mensen gewaar te worden.

Pankaj Mishra, een Indische professor die in Londen lesgeeft en zichzelf een stiefkind van het Westen noemt, denkt te weten waar dat vandaan komt. En afgaande op de enthousiaste recensies van zijn essay Age of Anger, waarvan de Nederlandse vertaling Tijd van woede gedoopt werd, zou hij weleens gelijk kunnen hebben. ‘Een stevige trap in de maag’, noemde de Financial Times het essay. De Britse krant voorspelde begin dit jaar al dat Pankaj Mishra een van de meest geciteerde en bekritiseerde intellectuelen van 2017 zou worden. The Guardian vond het boek even ‘inspirerend’ als ‘deprimerend’ en zag er, na vijfentwintig jaar, een antwoord in op Het einde van de geschiedenis van Francis Fukuyama. Riep dat beroemde essay een dromerig toekomstbeeld van een liberale democratie op, dan toont Mishra zijn lezers een nachtmerrie. In de inleiding heeft hij het al over een ‘wereldwijde burgeroorlog’ die hij als de derde wereldoorlog beschouwt.

Het uitgangspunt van Pankaj Mishra, die vroeger ook romans schreef en nog altijd het liefst naar andere schrijvers verwijst om de tijdgeest te borstelen, is niet min. De verlichting, die vandaag als een tijdperk van onwrikbare waarheden wordt verdedigd, heeft ons teleurgesteld. De mens is helemaal niet zo rationeel als de Franse filosofen in de achttiende eeuw dachten of hoopten. En de gelijkheid van alle burgers heeft absoluut niet opgeleverd wat iedereen had verwacht – integendeel: de ongelijkheid neemt toe. Als de economie groeit, gaat de winst grotendeels naar de top van de samenleving. ‘Dat is inderdaad de januskop van elke democratie’, zegt Guy Vanheeswijck. Hij doceert Europese filosofie aan de Universiteit Antwerpen. ‘Vroeger kon alleen de zoon van een koning later koning worden. Nu kan iedereen in principe premier worden, terwijl dat voor het overgrote deel van de bevolking natuurlijk nooit weggelegd is. Waarom niet? Aan de staatsstructuur kan het niet meer liggen: iedereen heeft gelijke kansen gekregen. Dus zal het wel “hun eigen schuld” zijn. Er worden hoge verwachtingen gecreëerd die nooit kunnen worden ingelost. In een hiërarchische samenleving lag ieders lot min of meer vast: de zoon van een lijfeigene was ook een lijfeigene. Mensen konden daar toen misschien makkelijker mee leven dan met de mislukkingen die ze vandaag te verduren krijgen. Dat brengt ongenoegen en ressentiment teweeg.’

Deutschland über alles

Ressentiment:dat woord vat Age of Anger allicht het beste samen. En hoewel Jean-Jacques Rousseau (1712-1778) het nooit in de mond nam, wijst Mishra de Franse filosoof aan als de grote ziener van zijn tijd. ‘Hoe Rousseau Trump voorspelde’, was de titel van een artikel dat hij vorig jaar voor The New Yorker schreef. Rousseau, klonk het daarin, had oog voor de gevoelens, verlangens en frustraties van gewone mensen die verlichtingsfilosofen uit die tijd meestal over het hoofd zagen. Zijn boeken waren in zijn tijd de grootste bestsellers ‘omdat ze de duistere emoties verkennen die de harten van velen beroeren, en niet de werking van de abstracte rede. Ze laten zien dat menselijke wezens onderhevig zijn aan tegenstrijdige impulsen. Het zijn geen rationele individuen die hun eigenbelang najagen’.

Vooral Voltaire (1694-1778), die wordt geportretteerd als de meester van de ratio en met wie Rousseau overhooplag, moet het ontgelden in Age of Anger. Het zijn Voltaires ideeën over het vrijgevochten individu die ervoor zorgden dat mensen zich misschien konden emanciperen, maar het later ook in een hevige concurrentiestrijd tegen elkaar moesten opnemen. ‘Competitie en winstbejag zijn inderdaad evenzeer een belangrijke kant van de verlichting’, zegt Guy Vanheeswijck daarover. ‘Daarom hadden verlichtingslanden als Frankrijk, Nederland en Engeland het niet lastig om verre landen te koloniseren en de lokale bevolking uit te buiten. In de jaren zestig was trouwens iedereen die zichzelf links noemde tégen de verlichting, want die stond voor kapitalisme en uitbuiting.’

De eerste hevige reactie tegen de verlichting ontstond al op het eind van de achttiende eeuw, in Duitsland. Rousseau was populairder onder Duitse filosofen dan in Frankrijk. Terwijl de verlichtingsfilosofen de samenleving onttoverd hadden, probeerden zij de geest weer in de fles te krijgen. ‘Romantici als Goethe, Kant, Schiller, Hegel en zelfs Beethoven waren aanvankelijk erg enthousiast over de Franse Revolutie, maar ze waren niet blind voor de terreur die eruit voortsproot. Rationaliteit was een veel te smalle basis om een beschaving op te bouwen, en met de romantiek hebben zij daar iets aan willen toevoegen.’ Maar die denkstroming verzandde al snel in pathetiek. Heinrich Heine (1797-1856) was een van de eerste intellectuelen die daar kritiek op leverden. ‘Er zal een schouwspel in Duitsland worden opgevoerd waarbij vergeleken de Franse Revolutie een onschuldige idylle is’, liet hij zich ooit ontvallen.

Vandaag hangen de Eerste en de Tweede Wereldoorlog als donkere wolken boven de geschiedenis van de romantiek. ‘Die stroming heeft een bittere bijsmaak gekregen, maar het platte nationalisme waarin ze is ontaard, was nooit het opzet van de romantici. Zij wilden de verlichting alleen verdiepen’, oordeelt Vanheeswijck.

Twee beloftes

Zoals de universele idealen – of misschien: pretenties – van de verlichting onder romantici verweer opriepen, zo vormen ze vandaag de basis voor radicale oprispingen in de politiek. Pankaj Mishra was al aan het schrijven toen de resultaten van de brexit nog onbekend waren, en zijn proefdruk lag al bij de uitgever toen Donald Trump als 45e president van de Verenigde Staten verkozen werd, maar Age of Anger leest als een verklaring voor die gebeurtenissen. De aantrekkingskracht van Mishra’s pamflet is net dat hij voor élke misnoegde burger dezelfde uitleg heeft. Boertjes in Indië, moslimterroristen in het Midden-Oosten, werklozen die voor Le Pen hebben gestemd in Frankrijk, brexiteers en Trump-fans: allemaal voelen ze hetzelfde ressentiment, dezelfde wrok.

‘Het ís ook niet eenvoudig, vandaag’, zegt de Nederlandse essayist en columnist Bas Heijne. ‘Wat wordt er allemaal van ons verlangd? We moeten empathie hebben met iedereen, dus ook met mensen die we helemaal niet kennen. We moeten ons zorgen maken over degene die aan de andere kant van de aardbol onze schoenen maakt. Wordt die wel goed betaald? Is die toch niet maar twaalf jaar? Dat is voor veel mensen een hele opgave, terwijl lang niet iedereen de vruchten plukt van de globalisering.’

Heijne publiceerde vorig najaar Onbehagen, een kort essay dat dezelfde thema’s aanraakt als Age of Anger en waarin hij een nogal ontluisterend beeld van de moderne mens ophangt. ‘Er zijn twee beloftes waar veel mensen vandaag warm voor lopen’, legt hij uit. ‘De eerste is: dat de complexe wereld wordt herleid tot een eenvoudig verhaal. Ik was aanwezig op een verkiezingsbijeenkomst van Donald Trump. Hij zei daar over de klimaatverandering: ‘Dat is pure onzin. Kijk naar buiten, mensen. Het sneeuwt!’ De tweede belofte: dat de autonomie wordt hersteld. De salafisten, de kiezers van Vlaams Belang en de aanhangers van de Turkse president Erdogan hebben één ding gemeen: ze willen weer grip krijgen op de wereld. Helaas is het vaak onmogelijk om daarvoor te zorgen, en dus delen ze ook hetzelfde ressentiment.’

Heijne ziet de gelijkenissen tussen hemzelf en Pankaj Mishra, maar stipt evengoed belangrijke verschillen aan. ‘Mishra komt uit de traditioneel linkse hoek’, zegt hij. ‘Sociaaleconomische ongelijkheid en discriminatie zijn voor hem de belangrijkste, zo niet de enige wortels van het ongenoegen in de samenleving. Volgens mij zijn er nog andere oorzaken. Het waren, bijvoorbeeld, niet alleen achtergestelde Turken die bij het recente referendum voor Erdogan hebben gestemd. Net zoals bij de brexit en de verkiezing van Trump had je in Turkije ook een grote groep ja-stemmers voor wie gemeenschap en identiteit veel belangrijker zijn: zij lopen niet zo hoog op met de waarden van de verlichting, ze kijken anders naar de wereld. Dat hebben we te accepteren.’

Nattevingerwerk

Pankaj Mishra kreeg ondertussen al wat kritiek te verduren. Filosoof Hans Achterhuis viel hem onlangs in de Volkskrant aan. ‘Wanneer je meent dat alle zwanen wit zijn, probeer je een zwarte zwaan te vinden. Mishra sluit hier zijn ogen voor en blijft steeds maar meer witte zwanen verzamelen om zijn gelijk te demonstreren’, schreef hij. Op Twitter liet de Gentse wetenschapsfilosoof Maarten Boudry zelfs weten dat hij het boek had weggelegd zonder het helemaal uit te lezen.

‘Mishra verwijst liever naar romanciers en dichters dan naar historici en andere wetenschappers. Dat is een vrijgeleide voor impressionistisch nattevingerwerk’, meent Boudry. ‘Neem die wereldwijde burgeroorlog waarover hij het heeft: dat is complete onzin. Globaal gezien was er nog nooit zo weinig geweld in de wereld. Maar dan moet je natuurlijk wel wetenschappelijke feiten en cijfers bekijken. Mishra is de zoveelste doemprofeet die alles op een hoop gooit, en wat incidenten uitkiest om de meest onheilspellende teneur te bereiken. Maar het genre is populair. Bij ons zijn Dirk De Wachter en Paul Verhaeghe er goed in.’

Boudry sprak zich al vaker uit tegen het doemdenken. Vorig najaar schreef hij er een essay over in De Morgen. Pas als Hillary Clinton níét de volgende president van de Verenigde Staten werd, was zijn conclusie, zou hij zich bekeren tot het doemdenken. Welaan, dan? Boudry: ‘Dat citaat blijft mij achtervolgen. (lacht) Trump blijft bijzonder gevaarlijk en onberekenbaar, maar ik ben ondertussen al wel hoopvoller. Hij krabbelt op alle vlakken terug. Zijn presidentschap is aan het vervellen tot dat van een klassieke Republikein.’

Wat Boudry nog meer stoort, is dat Mishra voor alle malcontenten ter wereld dezelfde verklaring aandraagt. ‘Natuurlijk is er een hemelsbreed verschil tussen aanhangers van Trump en de terroristen van de IS. Het militante jihadisme is een ideologie die al minstens sinds de 9e eeuw bestaat en af en toe gewelddadig opflakkert. En zijn de fans van Trump en populistisch rechts teleurgesteld in de verlichting? Ze zijn net bang voor krachten die de verlichting en haar verworvenheden willen bestrijden of dreigen terug te draaien. Het is angst voor immigratie, mondialisering en de radicale islam. Of die culturele angst over het verlies van identiteit terecht is, is weer een andere vraag. Het inspireert in sommige gevallen een andere vorm van doemdenken, maar dat is wel de voedingsbodem. Nee, echt niet alles is terug te brengen tot ressentiment.’

Vervagende herinnering

Pankaj Mishra schetst een alarmistisch beeld van deze tijd, maar doordat zijn verhaal meer dan twee eeuwen omspant, krijgt het ook iets geruststellends. Onze worsteling met de verlichting is niet vorig jaar pas begonnen, of na de eerste Zwarte Zondag in 1991. Ook modieuze verklaringen hebben geen vat op Mishra: Groot-Brittannië heeft niet voor een brexit gestemd omdat er een bus door het land reed met daarop de leugen dat een vertrek uit de Europese Unie elke week 350 miljoen pond voor de gezondheidszorg kon opleveren.

Bas Heijne is, ook in Onbehagen, veel pessimistischer over onze tijd. Heijne: ‘De technologie heeft echt grote verschuivingen teweeggebracht. Dat pikt Mishra niet echt op, maar zowel politici als bedrijven hebben veel meer bijgeleerd over hoe mensen redeneren en hoe ze te beïnvloeden zijn. We worden nog altijd aangesproken alsof we rationele wezens zijn, terwijl we net op een irrationele manier worden bewerkt. Bij de vorige Nederlandse verkiezingscampagne beloofde VVD-leider Mark Rutte iedereen 1000 euro. Net als bij een loterij wéten de meeste mensen wel dat ze die jackpot nooit zullen winnen. Maar zo’n prikkel doet toch dromen – en de teleurstelling is voor later.’

‘Ik was eigenlijk wel blij met de relativering van nieuwe technologieën en de impact van sociale media’, zegt Guy Vanheeswijck dan weer. ‘Maar is de mens dan helemaal niet veranderd? Ik moet nog vaak aan de woorden van de Engelse historicus Tony Judt denken. Hij overleed in 2010, en schreef op het einde van zijn leven dat hij het bangst was voor de vervagende herinnering die de Tweede Wereldoorlog is. Een derde generatie groeit nu op die die oorlog niet meer heeft meegemaakt. Voor haar is Adolf Hitler net als Napoleon een personage uit verhalen die hen worden verteld. En zulke mensen zijn eerder geneigd het avontuur van een oorlog weer op te zoeken. Nieuwe technieken worden zonder problemen doorgegeven aan volgende generaties, historische ervaringen lijkt iedereen toch altijd weer zélf te willen opdoen.’

Wat nu? Naar het einde van zijn boek noemt Mishra niemand minder dan paus Franciscus de ‘meest overtuigende en invloedrijke publieke intellectueel van dit moment’, en in MO* Magazine had hij het onlangs over het belang van het boeddhisme in zijn eigen leven. Kan spiritualiteit de mens van zijn woede genezen? Of wordt het misschien tijd om toe te geven dat de verlichtingswaarden misschien wel superieur maar wat hoog gegrepen waren? ‘Het klopt dat die waarden ondertussen wat verkalkt of gebureaucratiseerd zijn. En de passie in het politieke debat komt vandaag inderdaad van de vijanden van de verlichting’, zegt Bas Heijne. ‘Maar daarom mogen we de verlichting niet opgeven: ze is niets meer of minder dan een streven om een beter mens te worden. Politici moeten een verhaal vertellen waarin ze die waarden combineren met de verlangens van hun kiezers. Dat hoeft niet per se zo negatief te zijn als Donald Trump, Geert Wilders en Marine Le Pen het invullen. Nu, dat schrijf ik dus al tien jaar. Al die tijd dacht iedereen dat de storm wel vanzelf weer zou gaan liggen. Sinds de overwinning van Donald Trump is dát tenminste veranderd.’